Tài liệu ôn thi tốt nghiệp THPT môn Ngữ văn 2026 – Hướng dẫn đọc hiểu thơ

Đọc hiểu thơ không chỉ đơn thuần là đọc từng dòng chữ, mà là cuộc hành trình khám phá thế giới nội tâm của tác giả, là nghệ thuật cảm nhận và giải mã những thông điệp sâu xa ẩn sau mỗi hình ảnh, âm thanh và nhịp điệu.

Mở đầu

Đọc hiểu thơ không chỉ đơn thuần là đọc từng dòng chữ, mà là cuộc hành trình khám phá thế giới nội tâm của tác giả, là nghệ thuật cảm nhận và giải mã những thông điệp sâu xa ẩn sau mỗi hình ảnh, âm thanh và nhịp điệu. Trong chương trình Ngữ văn từ lớp 9 đến lớp 12, kỹ năng đọc hiểu thơ trở thành nền tảng quan trọng, giúp học sinh không chỉ tiếp cận văn học một cách sâu sắc mà còn rèn luyện tư duy phân tích, khả năng cảm thụ nghệ thuật. Đặc biệt, với kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông năm 2026 đang đến gần, việc nắm vững phương pháp đọc hiểu thơ trữ tình sẽ là chìa khóa giúp các em tự tin chinh phục mọi dạng bài tập, từ những câu hỏi cơ bản đến những yêu cầu phân tích chuyên sâu. Bài viết này sẽ đồng hành cùng bạn, từng bước xây dựng hệ thống kiến thức vững chắc, cung cấp những kỹ năng đọc hiểu thơ thiết thực và hiệu quả nhất.

Nhận diện nội dung – Bước đầu tiếp cận văn bản thơ

Nhận diện nội dung là bước đầu tiên và quan trọng nhất trong quá trình đọc hiểu thơ, giúp người đọc nắm bắt được những yếu tố cốt lõi của tác phẩm. Khi tiếp cận một bài thơ, việc xác định chính xác chủ đề, thông điệp và ý nghĩa nhan đề sẽ tạo nền tảng vững chắc cho các bước phân tích sâu hơn. Chủ đề chính là vấn đề trung tâm mà tác giả muốn bàn luận, là mạch nguồn cho toàn bộ dòng cảm xúc và tư tưởng trong bài thơ. Thông điệp là điều tác giả muốn truyền tải đến người đọc, là bài học nhân văn, là quan điểm sống được ngấm ngầm hay trực tiếp thể hiện. Còn nhan đề không chỉ đơn thuần là cái tên phân biệt tác phẩm mà còn là chìa khóa đầu tiên mở ra thế giới nghệ thuật, gợi hình tượng trung tâm và dự báo nội dung cảm xúc. Ba yếu tố này luôn có mối liên hệ chặt chẽ với nhau, tạo thành một tổng thể hữu cơ không thể tách rời.

Chủ đề – Mạch nguồn cảm xúc và tư tưởng

Chủ đề là vấn đề trung tâm mà bài thơ bàn tới, là điểm tựa để tất cả các yếu tố nghệ thuật khác xoay quanh và phát triển. Khi đọc hiểu thơ lớp 9, lớp 10, lớp 11 hay lớp 12, việc xác định đúng chủ đề giúp người đọc nắm bắt được định hướng tư tưởng, từ đó dễ dàng phân tích các lớp nghĩa sâu xa hơn. Trong thơ Việt Nam, các chủ đề phổ biến thường xoay quanh những giá trị nhân văn lớn lao như tình yêu quê hương đất nước, nỗi niềm về thân phận con người, tình yêu nam nữ với đủ sắc thái từ ngọt ngào đến day dứt, hiện thực chiến tranh với những mất mát và hy sinh, hay tuổi trẻ với khát vọng cháy bỏng. Ví dụ điển hình, bài thơ Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm (1943 – 2024) có chủ đề về tình yêu quê hương, còn Sóng của Xuân Quỳnh (1942 – 1988) lại khắc họa chủ đề tình yêu say đắm với hình ảnh người phụ nữ hiến dâng trọn vẹn tình cảm. Chủ đề không phải lúc nào cũng được thể hiện trực tiếp qua lời thơ, đôi khi nó ẩn sau những hình ảnh tượng trưng, những câu thơ ngụ ý. Do đó, người đọc cần quan sát tổng thể bài thơ, chú ý đến những từ ngữ lặp lại, những hình ảnh xuất hiện nhiều lần, những cảm xúc được nhấn mạnh để từ đó suy luận ra chủ đề chính xác nhất.

Việc nhận diện chủ đề còn đòi hỏi sự hiểu biết về bối cảnh sáng tác, về hoàn cảnh cuộc đời tác giả. Một bài thơ viết trong thời kỳ kháng chiến sẽ mang màu sắc chủ đề khác so với bài thơ viết trong thời bình, về cuộc sống thường nhật. Chẳng hạn, thơ Tố Hữu (1920 – 2002) thời kỳ kháng chiến chống Pháp như Việt Bắc tràn đầy tinh thần cách mạng, ca ngợi vùng đất và con người anh hùng, trong khi đó thơ Hàn Mặc Tử (1912 – 1940) lại toát lên nỗi cô đơn, trăn trở về số phận cá nhân và vẻ đẹp thoáng qua của sự sống. Khi luyện tập đọc hiểu thơ có đáp án, học sinh nên chú ý đối chiếu câu trả lời của mình với đáp án để rút kinh nghiệm, nhận ra những điểm còn thiếu sót trong cách nhận diện chủ đề, từ đó điều chỉnh phương pháp tiếp cận cho phù hợp hơn. Đọc hiểu thơ lớp 10 hay đọc hiểu thơ lớp 11 đều yêu cầu học sinh phải có khả năng tổng hợp thông tin từ nhiều nguồn – từ ngôn từ, hình ảnh, đến âm điệu – để đưa ra nhận định chính xác về chủ đề.

Thông điệp – Thông điệp tác giả muốn gửi gắm

Thông điệp là điều tác giả muốn truyền tải đến người đọc qua hình ảnh thơ và dòng cảm xúc mà họ dựng nên. Đây chính là giá trị cốt lõi, là bài học nhân văn, là quan điểm sống mà nhà thơ mong muốn chia sẻ. Nếu như chủ đề là cái gì, thì thông điệp chính là tại sao và để làm gì. Trong đọc hiểu thơ trữ tình, thông điệp thường gắn liền với những giá trị đạo đức, những triết lý sống, những tình cảm cao đẹp mà tác giả muốn khơi gợi ở người đọc. Chẳng hạn, qua bài thơ Mùa xuân nho nhỏ của Thanh Hải (1934 – 2007), thông điệp là lòng biết ơn sâu sắc đối với Bác Hồ và những người đã hy sinh vì hòa bình, là sự trân trọng những điều giản dị nhưng quý giá của cuộc sống. Hay trong Ánh trăng của Nguyễn Duy (1948 – nay), thông điệp là nỗi nhớ da diết về thời thơ ấu, về mảnh đất quê hương nghèo khó nhưng đầm ấm tình người.

Để nắm bắt thông điệp, người đọc không nên dừng lại ở việc hiểu nghĩa đen của từng câu thơ, mà cần đi sâu vào phân tích nghĩa bóng, nghĩa biểu tượng, cảm nhận được dòng cảm xúc ngầm chảy trong từng vần thơ. Thông điệp có thể được thể hiện tập trung ở một đoạn thơ nào đó, thường là phần kết, nhưng cũng có thể được dàn trải đều khắp bài thơ, qua từng chi tiết nhỏ. Một kỹ năng đọc hiểu thơ quan trọng là biết liên hệ giữa hình ảnh cụ thể với ý nghĩa trừu tượng, từ đó khái quát nên thông điệp chung. Ví dụ, hình ảnh dòng sông trong thơ có thể tượng trưng cho thời gian trôi qua, cho số phận con người lênh đênh, hoặc cho tình cảm mênh mông không bờ bến, tùy thuộc vào ngữ cảnh và cách tác giả sử dụng. Thông qua việc luyện tập với các bài đọc hiểu thơ có đáp án lớp 10, học sinh sẽ dần hình thành được khả năng nhận diện và diễn đạt thông điệp một cách mạch lạc, chính xác. Thông điệp không phải là điều gì đó xa vời, mà nó thường gắn liền với những trăn trở chung của con người, của xã hội, nên việc đặt mình vào vị trí của tác giả, cảm nhận theo cách họ cảm nhận, sẽ giúp chúng ta dễ dàng tiếp cận hơn.

Ý nghĩa nhan đề – Chìa khóa mở cửa văn bản

Nhan đề không chỉ là cái tên để phân biệt bài thơ này với bài thơ khác, mà nó còn là chìa khóa đầu tiên giúp người đọc bước vào thế giới nghệ thuật của tác phẩm. Nhan đề gợi hình tượng trung tâm, mở ra trường liên tưởng rộng lớn và dự báo trước cảm xúc, nội dung mà bài thơ sắp triển khai. Khi đọc hiểu thơ lớp 12, việc phân tích ý nghĩa nhan đề thường là một câu hỏi phổ biến, đòi hỏi học sinh phải có cái nhìn tổng quan và khả năng liên hệ giữa tên gọi với toàn bộ nội dung bài thơ. Một nhan đề hay thường mang tính đa nghĩa, vừa có thể hiểu theo nghĩa đen, vừa có thể mở rộng sang nghĩa bóng. Chẳng hạn, nhan đề Sóng của Xuân Quỳnh vừa chỉ hiện tượng sóng biển trong tự nhiên, vừa là biểu tượng cho tình yêu mãnh liệt, không ngừng xô đẩy và khao khát hướng về người yêu. Hay nhan đề Đây thôn Vĩ Dã của Hàn Mặc Tử không chỉ chỉ địa danh mà còn gợi lên không gian văn hóa, tâm hồn riêng biệt của vùng đất ấy, nơi mà cái đẹp và cái buồn hòa quyện vào nhau.

Có những nhan đề tưởng chừng đơn giản nhưng lại chứa đựng triết lý sâu sắc. Nhan đề Tây Tiến của Quang Dũng (1921 – 1988) gợi hình ảnh đoàn quân hành quân về phía tây, nhưng qua bài thơ, người đọc cảm nhận được nỗi trọng trách, sự hy sinh thầm lặng và vẻ đẹp bi trang của những người lính. Nhan đề Đất nước ngắn gọn nhưng bao hàm cả một tình yêu bao la, sâu nặng với mảnh đất quê hương. Khi phân tích ý nghĩa nhan đề, học sinh nên kết hợp nhiều yếu tố: nghĩa của từ ngữ, hình ảnh liên tưởng, mối liên hệ với nội dung và chủ đề bài thơ, cũng như hoàn cảnh sáng tác nếu có. Đọc hiểu thơ có đáp án sẽ giúp các em đối chiếu và điều chỉnh cách nhìn nhận của mình, tránh những sai lầm phổ biến như hiểu quá hẹp hoặc quá rộng, không bám sát văn bản. Nhan đề cũng có thể đặt ra câu hỏi, tạo sự tò mò, kích thích trí tưởng tượng của người đọc ngay từ lần đầu tiếp xúc. Chính vì vậy, việc dành thời gian suy ngẫm về nhan đề trước khi đi vào đọc kỹ toàn bài là một thói quen tốt, giúp định hướng tư duy và chuẩn bị tâm lý để đón nhận những gì tác giả sắp chia sẻ.

Yếu tố trữ tình – Tiếng nói và không gian cảm xúc

Yếu tố trữ tình là đặc trưng căn bản phân biệt thơ trữ tình với các thể loại văn học khác, tạo nên sức sống và giá trị nghệ thuật của tác phẩm. Trong thơ trữ tình, nhân vật trữ tình chính là chủ thể biểu cảm, là giọng nói chủ đạo kể lại những cảm xúc, tâm trạng, suy tư của mình về cuộc đời, con người và thế giới xung quanh. Bên cạnh đó, bối cảnh trữ tình – bao gồm thời gian và không gian – đóng vai trò quan trọng trong việc nuôi dưỡng, làm nảy sinh và phát triển cảm xúc. Không gian có thể là dòng sông, cánh đồng, núi rừng, biển cả hay một góc phố nhỏ; thời gian có thể là bình minh, hoàng hôn, đêm khuya, mùa xuân hay cuối thu. Mỗi bối cảnh lại gắn liền với một trạng thái cảm xúc riêng, tạo nên màu sắc đặc trưng cho bài thơ. Việc nhận diện chính xác nhân vật trữ tình và bối cảnh trữ tình sẽ giúp người đọc hiểu sâu hơn về nguồn gốc, tính chất và sự biến đổi của cảm xúc trong tác phẩm.

Nhân vật trữ tình – Người kể chuyện bằng cảm xúc

Nhân vật trữ tình chính là tiếng nói, là chủ thể biểu cảm trong bài thơ, là người đang trải lòng, đang bộc lộ những cảm xúc, tâm trạng của mình. Khác với nhân vật trong truyện, nhân vật trữ tình không nhất thiết phải có hành động cụ thể, mà họ tồn tại chủ yếu qua những suy tư, những cảm nhận, những lời thổ lộ. Trong đọc hiểu thơ trữ tình, việc nhận diện nhân vật trữ tình là bước quan trọng để hiểu được góc nhìn, thái độ và cảm xúc chi phối toàn bài thơ. Dấu hiệu dễ nhận biết nhất là các đại từ nhân xưng như tôi, ta, em, anh, chúng ta. Khi gặp những đại từ này, người đọc cần xác định đó là ai, đang ở trong hoàn cảnh nào, và đang cảm nhận điều gì. Chẳng hạn, trong bài thơ Ngàn năm mở cõi của Hồ Chí Minh (1890 – 1969), chủ thể trữ tình là ta – đại diện cho dân tộc Việt Nam với lòng tự hào về truyền thống dựng nước và giữ nước. Còn trong Vội vàng của Xuân Diệu (1916 – 1985), chủ thể là em và anh, thể hiện tình yêu nồng cháy nhưng đầy trăn trở của đôi tình nhân.

Nhân vật trữ tình có thể là chính tác giả, nhưng cũng có thể là một nhân vật hư cấu, một hình tượng được tác giả sáng tạo để gửi gắm thông điệp. Trong thơ hiện đại, ranh giới giữa tác giả và chủ thể trữ tình đôi khi không rõ ràng, tạo nên sự phong phú và đa chiều trong cách hiểu. Điều quan trọng là người đọc phải nắm bắt được cảm xúc nào đang được bộc lộ qua giọng nói ấy – là buồn, là vui, là giận dữ, là day dứt, hay là ngợi ca. Ví dụ, trong Sông Hương của Hoàng Cầm (1922 – 2010), chủ thể trữ tình là người xa quê, đang đứng bên bờ sông Hương và để những kỷ niệm, tình cảm về quê hương tuôn trào. Cảm xúc ở đây là nỗi nhớ da diết, là sự trân trọng đối với cội nguồn. Kỹ năng đọc hiểu thơ yêu cầu học sinh phải nhạy bén trong việc bắt các tín hiệu cảm xúc này, từ đó hiểu sâu hơn về thông điệp và giá trị của bài thơ. Khi làm bài tập đọc hiểu thơ lớp 9, lớp 10, các em thường được yêu cầu chỉ ra nhân vật trữ tình, miêu tả tâm trạng và giải thích tại sao có tâm trạng đó, đây chính là cách rèn luyện khả năng phân tích tâm lý nhân vật một cách sắc bén.

Bối cảnh trữ tình – Nền tảng nuôi dưỡng cảm xúc

Bối cảnh trữ tình bao gồm hai yếu tố chính là thời gian và không gian, tạo nên khung cảnh, môi trường mà cảm xúc được sinh ra và phát triển. Thời gian trong thơ không chỉ đơn thuần là giờ, ngày, tháng, năm, mà còn mang giá trị biểu trưng, gắn chặt với trạng thái tâm hồn. Thời gian khuya thường gợi sự cô đơn, trằn trọc, suy tư; cuối thu mang nỗi buồn, sự tàn phai; mùa xuân tượng trưng cho sự tươi mới, hy vọng; hoàng hôn gợi nỗi hoài niệm, luyến tiếc. Chẳng hạn, trong Đêm nằm nghe tiếng đại bác của Hoàng Cầm, thời gian đêm tối làm nổi bật âm thanh đại bác, tạo nên bầu không khí căng thẳng, lo âu của người lính và dân làng. Hay trong Mùa xuân chín, thời gian mùa xuân gắn liền với tuổi thanh xuân, với những khát vọng và ước mơ đang trở nên chín chắn. Không gian cũng đóng vai trò không kém quan trọng – dòng sông gợi sự trôi chảy, mãi mãi của thời gian; cánh đồng tượng trưng cho sự bao la, rộng mở của tình cảm; biển cả thể hiện sự mênh mông, khao khát; núi rừng gợi sự hùng vĩ, trường tồn.

Bối cảnh trữ tình không tách rời mà gắn bó chặt chẽ với cảm xúc của nhân vật trữ tình, chúng tác động qua lại lẫn nhau. Cảnh buồn tạo nên người buồn, người buồn nhìn cảnh cũng buồn theo, đó là quy luật cảm vật trong văn học nghệ thuật. Trong Thu vịnh của Nguyễn Khuyến (1835 – 1909), không gian thu tàn, lá rụng, gió lạnh làm nổi bật tâm trạng cô đơn, thất chí của nhà thơ. Ngược lại, trong những bài thơ ca ngợi thiên nhiên, quê hương, không gian tươi đẹp, rộng lớn lại làm bừng lên niềm tự hào, yêu thương. Khi đọc hiểu thơ lớp 11, học sinh cần phân tích mối quan hệ giữa bối cảnh và cảm xúc một cách tinh tế, chỉ ra được sự tương quan, tương phản, hoặc sự biến đổi của bối cảnh theo chiều hướng biến đổi của tâm trạng. Đây cũng là một dạng câu hỏi phổ biến trong các đề thi, đòi hỏi khả năng quan sát tỉ mỉ và suy luận logic. Một bối cảnh được miêu tả sinh động, cụ thể sẽ giúp người đọc dễ dàng hình dung và đồng cảm với cảm xúc của nhân vật trữ tình, từ đó hiểu sâu hơn về giá trị nghệ thuật và nhân văn của tác phẩm.

Giọng điệu – Thái độ – Màu sắc biểu cảm của ngôn từ

Giọng điệu và thái độ là hai yếu tố có mối quan hệ mật thiết với nhau, cùng thể hiện cách thức tác giả biểu đạt cảm xúc và quan điểm của mình đối với đối tượng miêu tả. Giọng điệu chính là âm hưởng tâm hồn, là sắc thái biểu cảm được truyền tải qua lời văn, có thể là trầm buồn, thiết tha, ngợi ca, mỉa mai hay day dứt. Mỗi giọng điệu lại tạo nên một không khí cảm xúc riêng, ảnh hưởng trực tiếp đến cách người đọc tiếp nhận và cảm thụ tác phẩm. Thái độ là lập trường, là quan điểm ổn định của tác giả thể hiện qua cảm xúc và đánh giá về đối tượng, có thể là yêu thương, trân trọng, căm phẫn, xót xa, tự hào hay khắc khoải. Giọng điệu giúp nhận ra thái độ của tác giả, trong khi thái độ lại quyết định việc lựa chọn giọng điệu phù hợp. Hai yếu tố này đan xen, hỗ trợ lẫn nhau, tạo nên tính thống nhất và sức thuyết phục cho toàn bộ tác phẩm, đồng thời là chìa khóa quan trọng để người đọc có thể đồng cảm và thấu hiểu sâu sắc thông điệp mà tác giả muốn truyền tải.

Giọng điệu – Âm hưởng của tâm hồn

Giọng điệu trong thơ chính là cách thức mà cảm xúc được thể hiện qua lời văn, là sắc thái âm thanh, nhịp điệu mà người đọc cảm nhận được khi đọc hoặc nghe bài thơ. Giọng điệu có thể là trầm buồn, thiết tha, ngợi ca, mỉa mai, day dứt, hoặc nhiều sắc thái khác, tùy thuộc vào thái độ và cảm xúc của tác giả. Trong cách đọc hiểu thơ trữ tình, việc nhận diện đúng giọng điệu giúp người đọc nắm bắt được thái độ của tác giả đối với đối tượng mà họ viết về. Giọng điệu trầm buồn thường xuất hiện trong những bài thơ về nỗi nhớ, sự mất mát, thân phận lận đận, với những từ ngữ mang âm hưởng thấp, nhịp điệu chậm rãi, kéo dài. Ví dụ, Tràng giang của Huy Cận (1919 – 2005) mang giọng điệu trầm hùng, buồn man mác khi nhà thơ đứng trước dòng sông và suy tư về số phận dân tộc, về cuộc đời mình. Giọng điệu thiết tha thể hiện sự khao khát, mong mỏi mãnh liệt, thường gặp trong thơ tình yêu hoặc thơ về lý tưởng. Đây thôn Vĩ Dã của Hàn Mặc Tử có giọng điệu thiết tha, day dứt khi nhà thơ vừa yêu, vừa thương, vừa lo âu cho mảnh đất quê hương nghèo khó.

Giọng điệu ngợi ca bộc lộ sự tự hào, ca tụng, thường xuất hiện trong thơ ca về anh hùng, về đất nước, về những giá trị cao đẹp. Thơ Tố Hữu như Việt Bắc hay Trường ca Mátxcơva mang giọng điệu hào hùng, sôi nổi, ngợi ca tinh thần chiến đấu và tình hữu nghị quốc tế. Giọng điệu mỉa mai, châm biếm lại thể hiện thái độ phê phán, chế nhạo đối với những hiện tượng tiêu cực, bất công trong xã hội. Một số bài thơ hiện đại có khuynh hướng sử dụng giọng điệu này để phản ánh hiện thực một cách sắc sảo. Giọng điệu day dứt mang đến cảm giác trăn trở, không yên tâm, thường gắn với những tình huống khó xử, những sự lựa chọn đau đớn. Trong kỹ năng đọc hiểu thơ, việc phân tích giọng điệu đòi hỏi người đọc phải chú ý đến nhiều yếu tố: lựa chọn từ ngữ, cách sắp xếp câu, nhịp điệu, vần điệu, dấu câu, và cả ngữ cảnh chung của bài thơ. Khi luyện tập với các bài đọc hiểu thơ có đáp án lớp 10, học sinh nên so sánh cách mình nhận diện giọng điệu với đáp án chuẩn, từ đó điều chỉnh khả năng cảm thụ cho tinh tế hơn.

Thái độ – Lập trường của tác giả

Thái độ là quan điểm, là cảm xúc ổn định, rõ ràng của tác giả đối với đối tượng mà họ miêu tả hoặc bàn luận trong bài thơ. Nếu giọng điệu là cách thức thể hiện, thì thái độ chính là nội dung cảm xúc, là bản chất của suy nghĩ và tình cảm. Thái độ yêu thương, trân trọng thể hiện sự tôn vinh, gìn giữ, đánh giá cao giá trị của đối tượng. Trong thơ về quê hương, như Quê hương của Tế Hanh (1921 – 2002), thái độ yêu thương được bộc lộ qua những hình ảnh thân thuộc, gần gũi, qua những lời khen ngợi chân thành. Thái độ căm phẫn, xót xa xuất hiện khi tác giả chứng kiến sự bất công, tội ác, hoặc những mất mát đau thương. Thơ Tố Hữu về chiến tranh, về kẻ thù xâm lược thường mang thái độ căm phẫn mạnh mẽ, vạch trần tội ác và kêu gọi sự chống trả. Thái độ tự hào thể hiện niềm kinh ngạc, ngưỡng mộ trước những thành tựu, những phẩm chất cao quý. Trong Đất nước, Nguyễn Khoa Điềm thể hiện thái độ tự hào về đất nước Việt Nam với vẻ đẹp, sức sống mãnh liệt và truyền thống vẻ vang.

Thái độ khắc khoải thể hiện sự lo lắng, băn khoăn, không yên tâm, thường gắn với những vấn đề còn bỏ ngỏ, những tình huống chưa có lời giải. Nhiều bài thơ hiện đại mang thái độ khắc khoái khi nhà thơ đối diện với những mâu thuẫn của cuộc sống, của nội tâm. Để nhận diện thái độ, người đọc cần kết hợp phân tích nhiều yếu tố: chủ đề, giọng điệu, hình ảnh, từ ngữ, và cả cấu trúc bài thơ. Một bài thơ có thể mang nhiều thái độ khác nhau đối với những đối tượng khác nhau trong cùng một tác phẩm. Chẳng hạn, nhà thơ có thể vừa yêu thương quê hương, vừa xót xa cho cảnh nghèo khó, vừa tự hào về tinh thần kiên cường của người dân. Trong đọc hiểu thơ lớp 12, các câu hỏi về thái độ thường yêu cầu học sinh phải chỉ ra được sự kết hợp, biến đổi của các thái độ trong bài thơ, giải thích nguyên nhân và ý nghĩa của sự biến đổi đó. Đây là dạng câu hỏi đòi hỏi tư duy tổng hợp cao, khả năng phân tích sâu và diễn đạt mạch lạc. Thái độ của tác giả không chỉ thể hiện qua những lời tuyên bố trực tiếp mà còn ngấm ngầm qua cách lựa chọn hình ảnh, so sánh, ẩn dụ, qua những câu hỏi tu từ, qua sự im lặng hoặc nhấn mạnh.

Nghệ thuật thơ – Vẻ đẹp hình thức và ý nghĩa

Nghệ thuật thơ chính là tổng hòa các biện pháp tu từ, các kỹ thuật sáng tạo mà tác giả sử dụng để truyền tải nội dung tư tưởng và cảm xúc một cách sinh động, ấn tượng nhất. Khác với văn xuôi, thơ ca có những yếu tố nghệ thuật đặc trưng riêng biệt như cấu trúc, mạch cảm xúc, hình ảnh, biểu tượng, vần điệu, nhịp điệu và âm hưởng. Cấu trúc bài thơ thể hiện cách tác giả sắp xếp, tổ chức nội dung theo một trình tự logic, tạo nên dòng chảy tự nhiên của cảm xúc và tư tưởng. Hình ảnh và biểu tượng là ngôn ngữ đặc thù của thơ, giúp những ý niệm trừu tượng trở nên cụ thể, dễ cảm nhận, đồng thời mở ra nhiều tầng nghĩa sâu xa. Vần, nhịp và âm hưởng tạo nên tính âm nhạc, làm cho thơ không chỉ để đọc mà còn để nghe, để cảm nhận bằng thính giác. Việc nắm vững các yếu tố nghệ thuật thơ giúp người đọc không chỉ hiểu được nội dung mà còn thưởng thức được vẻ đẹp hình thức độc đáo của tác phẩm.

Cấu trúc – Mạch cảm xúc – Sự dàn trải và cao trào

Cấu trúc bài thơ chính là cách tác giả sắp xếp, tổ chức nội dung và cảm xúc theo một trình tự nhất định, tạo nên mạch triển khai logic và sinh động. Trong đọc hiểu thơ, việc nắm bắt được cấu trúc giúp người đọc theo dõi dòng chảy của tư tưởng, cảm xúc, từ đó hiểu rõ hơn về ý đồ nghệ thuật của tác giả. Cấu trúc theo thời gian là cách phổ biến, khi nhà thơ triển khai nội dung theo trình tự thời gian từ quá khứ đến hiện tại, hoặc từ sáng đến tối, từ xuân sang hạ, thu, đông. Ví dụ, bài thơ Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm có cấu trúc theo không gian địa lý từ Bắc vào Nam, từ núi ra biển, qua đó thể hiện tình yêu bao trùm toàn bộ đất nước. Cấu trúc theo không gian giúp tạo nên bức tranh toàn cảnh, đưa người đọc đi từ vùng này đến vùng khác, từ cảnh gần đến cảnh xa, mở rộng tầm nhìn và cảm xúc. Cấu trúc theo hình ảnh trung tâm là khi cả bài thơ xoay quanh một hình ảnh chủ đạo, phát triển, biến tấu hình ảnh đó dưới nhiều góc độ khác nhau. Sóng của Xuân Quỳnh chính là ví dụ điển hình, khi hình ảnh sóng biển được khắc họa đa chiều, trở thành biểu tượng sâu sắc cho tình yêu.

Cấu trúc theo biến đổi cảm xúc là cách tổ chức mà ở đó, tác giả dẫn dắt cảm xúc từ trạng thái này sang trạng thái khác, tạo nên những khúc quanh, những cao trào, những hồi kết ấn tượng. Trong Vội vàng của Xuân Diệu, cảm xúc biến đổi từ sự ngọt ngào, say đắm ban đầu đến nỗi lo âu, sợ hãi mất đi tình yêu, rồi cuối cùng là khát khao níu giữ. Sự biến đổi này tạo nên nhịp điệu hồi hộp, sống động cho bài thơ. Mạch cảm xúc cũng có thể được xây dựng qua sự tương phản giữa các đoạn thơ – đoạn này buồn, đoạn kia vui, đoạn này miêu tả hiện tại khổ đau, đoạn kia hồi tưởng quá khứ tươi đẹp. Khi phân tích cấu trúc trong kỹ năng đọc hiểu thơ, học sinh cần chỉ ra được bài thơ được chia thành mấy phần, mỗi phần nói về nội dung gì, cảm xúc nào, và các phần liên hệ với nhau như thế nào. Đọc hiểu thơ lớp 9, lớp 10, lớp 11 đều có yêu cầu này, với mức độ phức tạp tăng dần. Việc nắm vững cấu trúc còn giúp người đọc dự đoán được hướng phát triển của bài thơ, từ đó có sự chuẩn bị tâm lý và cảm thụ tốt hơn những đoạn tiếp theo. Một cấu trúc chặt chẽ, hợp lý sẽ tạo nên sự cân đối, hài hòa cho toàn bài, trong khi một cấu trúc đột phá, không theo quy tắc truyền thống có thể mang lại sự mới mẻ, bất ngờ, phù hợp với tâm trạng phức tạp, rối ren của thời hiện đại.

Hình ảnh – Biểu tượng – Ngôn ngữ của cảm xúc

Hình ảnh trong thơ là cách tác giả sử dụng ngôn từ để tái hiện hoặc gợi lên những hình ảnh cụ thể trong trí tưởng tượng của người đọc, giúp cảm xúc và tư tưởng trở nên sinh động, dễ cảm nhận. Hình ảnh có thể là hình ảnh thị giác – những gì mắt nhìn thấy như màu sắc, hình dáng, chuyển động; hình ảnh thính giác – âm thanh, tiếng động; hình ảnh xúc giác – cảm giác lạnh, nóng, mềm, cứng; hình ảnh khứu giác – mùi hương, mùi vị. Hình ảnh then chốt là những hình ảnh được nhắc đến nhiều lần, được miêu tả tỉ mỉ, mang ý nghĩa quan trọng đối với chủ đề và thông điệp của bài thơ. Ví dụ, trong Đất nước, hình ảnh then chốt là những hình ảnh thiên nhiên sông núi, biển trời, những hình ảnh lao động của người dân, tất cả đều góp phần tạo nên bức chân dung đất nước phong phú, đa dạng. Biểu tượng là hình ảnh mang tầng nghĩa sâu xa hơn nghĩa đen, là sự gợi liên tưởng đến những giá trị trừu tượng, những ý niệm lớn lao. Hình ảnh cây tre trong thơ ca Việt Nam thường biểu tượng cho sức sống bền bỉ, tinh thần đoàn kết, khả năng chống chọi với khó khăn. Hình ảnh mẹ biểu tượng cho sự hy sinh, che chở, yêu thương vô bờ. Hình ảnh đường biểu tượng cho hành trình cuộc đời, cho những lựa chọn và định hướng.

Tìm tầng nghĩa biểu tượng đòi hỏi người đọc phải có khả năng liên tưởng, phải hiểu được bối cảnh văn hóa, lịch sử, cũng như ý đồ sáng tác của tác giả. Trong Sóng của Xuân Quỳnh, sóng không chỉ là hiện tượng tự nhiên mà còn là biểu tượng cho tình yêu mãnh liệt, không ngừng nghỉ, luôn hướng về người yêu như sóng luôn hướng về bờ. Trong Ánh trăng của Nguyễn Duy, ánh trăng là biểu tượng cho ký ức tuổi thơ, cho nỗi nhớ quê hương, cho những giá trị tinh thần trong sáng, cao đẹp. Việc xác định và phân tích hình ảnh, biểu tượng là một phần quan trọng trong cách đọc hiểu thơ trữ tình. Khi làm bài tập, học sinh thường được yêu cầu chỉ ra hình ảnh nào là then chốt, giải thích ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh đó, và nêu tác dụng của hình ảnh trong việc truyền tải thông điệp. Đọc hiểu thơ có đáp án sẽ giúp các em hiểu rõ hơn về các cách giải mã biểu tượng, tránh những cách hiểu sai lệch hoặc quá xa rời văn bản. Một điều cần lưu ý là cùng một hình ảnh có thể mang ý nghĩa biểu tượng khác nhau tùy theo ngữ cảnh. Hình ảnh mưa có thể biểu tượng cho nỗi buồn, sự tẩy rửa, hoặc sự sinh sôi nảy nở, tùy vào cách tác giả sử dụng và bối cảnh của bài thơ. Chính sự đa nghĩa này tạo nên sức sống lâu bền cho tác phẩm văn học, khiến người đọc mỗi lần đọc lại có thể phát hiện thêm những tầng nghĩa mới.

Vần – Nhịp – Âm hưởng – Âm nhạc của ngôn từ

Vần, nhịp và âm hưởng là những yếu tố tạo nên tính âm nhạc, tính nghệ thuật đặc trưng của thơ, phân biệt thơ với văn xuôi. Vần là sự lặp lại các âm thanh cuối câu thơ hoặc cuối từ, tạo nên sự hài hòa, êm tai. Trong thơ Việt Nam truyền thống, vần thường được sắp xếp theo qui luật chặt chẽ, như thơ lục bát có vần bằng hơi, thơ Đường luật có vần theo thể thức đối nhau. Thơ hiện đại tự do hơn về vần, nhưng vẫn sử dụng vần để tạo điểm nhấn, tạo sự liên kết giữa các câu thơ. Vần bằng – những vần có thanh điệu ngang, huyền, sắc – tạo cảm giác êm dịu, trầm lặng, phù hợp với những bài thơ mang giọng điệu trầm buồn, sâu lắng. Vần trắc – những vần có thanh điệu hỏi, ngã, nặng – tạo cảm giác dằn, mạnh mẽ, căng thẳng, phù hợp với những bài thơ hùng tráng, sôi động hoặc đầy day dứt. Nhịp điệu là sự phân bố trọng âm, sự ngắt nghỉ trong câu thơ, tạo nên nhịp độ nhanh hay chậm. Nhịp nhanh với những câu ngắn, nhiều động từ, tạo cảm giác gấp gáp, mạnh mẽ, hối hả. Nhịp chậm với những câu dài, nhiều tính từ, nhiều dấu lặp, tạo cảm giác buồn bã, trầm ngâm, lắng đọng.

Âm hưởng là tổng hòa của vần, nhịp, của sự lựa chọn từ ngữ có âm thanh đặc biệt, tạo nên hiệu ứng âm thanh tổng thể cho bài thơ. Trong Tiếng thu của Thế Lữ (1907 – 1989), âm hưởng trầm buồn, man mác được tạo nên bởi vần trầm, nhịp chậm, và những từ ngữ mang âm u ám như thu, tàn, buồn, thương. Ngược lại, trong những bài thơ ca ngợi, hào hùng, âm hưởng sáng, mạnh được tạo nên bởi vần trắc, nhịp nhanh, và những từ ngữ có âm thanh vang dội như cờ, trống, tiến, chiến thắng. Khi phân tích vần, nhịp, âm hưởng trong kỹ năng đọc hiểu thơ, học sinh cần chỉ ra được loại vần được sử dụng, nhịp điệu nhanh hay chậm, âm hưởng chung của bài thơ, và giải thích tác dụng của những yếu tố này đối với việc truyền tải cảm xúc, thông điệp. Đây là phần đòi hỏi sự nhạy cảm với âm thanh, khả năng đọc to, nghe và cảm nhận. Trong đọc hiểu thơ lớp 12, các câu hỏi về nghệ thuật âm nhạc của thơ thường yêu cầu phân tích sâu, kết hợp với các yếu tố khác như hình ảnh, cảm xúc để có cái nhìn tổng thể. Không phải tất cả các bài thơ đều tuân thủ nghiêm ngặt các qui luật vần, nhịp truyền thống, nhưng ngay cả khi phá cách, tác giả cũng có ý đồ riêng, nhằm tạo hiệu ứng nghệ thuật đặc biệt, phù hợp với nội dung và cảm xúc mà họ muốn truyền tải.

Liên hệ – Sáng tạo – Từ văn bản đến cuộc sống

Liên hệ và sáng tạo là bước cuối cùng nhưng vô cùng quan trọng trong quá trình đọc hiểu thơ, giúp kết nối văn bản với thực tiễn cuộc sống, biến những giá trị nghệ thuật thành hành trang tinh thần cho mỗi người đọc. Sau khi đã phân tích kỹ lưỡng các yếu tố nội dung và nghệ thuật, người đọc cần bước tiếp sang giai đoạn cảm thụ cá nhân và rút ra những bài học, giá trị ứng dụng cho bản thân. Ấn tượng cá nhân là những cảm nhận chủ quan, riêng tư của mỗi người khi tiếp xúc với tác phẩm, phụ thuộc vào kinh nghiệm sống, trình độ thẩm mỹ và tâm trạng lúc đọc. Không có ấn tượng nào là sai, miễn nó xuất phát từ văn bản và có căn cứ rõ ràng. Bài học và giá trị là những điều người đọc thu nhận được về thái độ sống, nhân sinh quan, cách nhìn về con người và thế giới. Đây chính là cầu nối giữa văn học và đời sống, giúp văn học thực sự có ý nghĩa giáo dục và định hướng con người.

Ấn tượng cá nhân – Tiếng vang trong tâm hồn

Ấn tượng cá nhân là những cảm nhận, suy nghĩ, hình ảnh, cảm xúc mà bài thơ gợi lên trong mỗi người đọc sau khi tiếp xúc với tác phẩm. Đây là phần chủ quan, mang dấu ấn riêng của từng cá nhân, phụ thuộc vào kinh nghiệm sống, trình độ thẩm mỹ, tâm trạng lúc đọc. Trong đọc hiểu thơ, việc chia sẻ ấn tượng cá nhân giúp người đọc thể hiện khả năng cảm thụ nghệ thuật, đồng thời làm phong phú thêm cách nhìn nhận về tác phẩm. Không có ấn tượng nào là đúng hay sai tuyệt đối, miễn là nó xuất phát từ văn bản, có căn cứ rõ ràng. Một người có thể ấn tượng với hình ảnh trong bài thơ vì nó gợi nhớ đến một kỷ niệm cá nhân; người khác lại ấn tượng với một câu thơ vì nó diễn tả chính xác điều mà họ từng cảm nhận nhưng chưa biết diễn đạt. Khi viết về ấn tượng cá nhân, học sinh nên tránh viết chung chung, mà cần cụ thể hóa: ấn tượng với chi tiết nào, tại sao lại ấn tượng, nó gợi ra điều gì trong bản thân. Chẳng hạn, khi đọc Sóng của Xuân Quỳnh, có người ấn tượng với hình ảnh sóng theo sau sóng, cảm nhận được sự bất tận, không bao giờ dứt của tình yêu; có người lại ấn tượng với câu Em không hiểu nổi mình, thấy được sự ngây ngất, mất phương hướng trước sức mạnh của tình cảm.

Ấn tượng cá nhân cũng có thể liên quan đến cách tác giả sử dụng ngôn ngữ, đến âm điệu của bài thơ, đến thông điệp mà nó mang lại. Một bài thơ viết về đề tài quen thuộc nhưng với góc nhìn mới lạ, với hình ảnh độc đáo sẽ tạo ấn tượng mạnh. Trong kỹ năng đọc hiểu thơ, khuyến khích học sinh thể hiện ấn tượng cá nhân không chỉ giúp các em chủ động hơn trong việc tiếp cận văn bản, mà còn phát triển khả năng tư duy phê phán, tư duy sáng tạo. Đọc hiểu thơ lớp 9, lớp 10, lớp 11, lớp 12 đều có phần yêu cầu học sinh bày tỏ cảm nhận, ấn tượng, và đây cũng là một tiêu chí đánh giá quan trọng trong các bài kiểm tra, thi cử. Tuy nhiên, ấn tượng cá nhân cần được trình bày một cách có văn hóa, tôn trọng tác giả và tác phẩm, tránh những nhận xét thiếu căn cứ, phiến diện. Việc so sánh ấn tượng của mình với ấn tượng của người khác, thảo luận nhóm về những cảm nhận khác nhau cũng là cách để mở rộng tầm nhìn, hiểu sâu hơn về sức sống đa chiều của một tác phẩm văn học. Mỗi lần đọc lại một bài thơ, ở những giai đoạn khác nhau của cuộc đời, ấn tượng cá nhân cũng có thể thay đổi, vì con người ta luôn trưởng thành, kinh nghiệm luôn tích lũy, cách nhìn luôn đổi mới.

Bài học – Giá trị – Hành trang cho cuộc sống

Bài học và giá trị là những điều mà người đọc rút ra được từ bài thơ, những gợi ý về thái độ sống, nhân sinh quan, cách nhìn về con người và thế giới. Đây là phần ứng dụng, là cầu nối giữa văn học và cuộc sống, giúp văn học không chỉ dừng lại ở thẩm mỹ mà còn có ý nghĩa giáo dục, định hướng. Thái độ sống là cách con người đối xử với bản thân, với người khác, với xã hội, với thiên nhiên. Qua các bài thơ, học sinh có thể học được thái độ yêu quê hương đất nước, trân trọng công lao của cha ông, biết ơn những người đã hy sinh; thái độ sống chân thành, giản dị, không xu nịnh quyền quý; thái độ kiên cường, bền bỉ trước khó khăn; thái độ nhân ái, khoan dung với mọi người. Chẳng hạn, từ Việt Bắc của Tố Hữu, học sinh học được tinh thần yêu nước nồng nàn, lòng biết ơn sâu sắc đối với vùng đất và con người đã nuôi dưỡng cách mạng. Từ Đây thôn Vĩ Dạ của Hàn Mặc Tử, học sinh học được cách nhìn thấu cảm với cảnh nghèo khó, biết thương yêu những mảnh đời bất hạnh.

Nhân sinh quan là cách nhìn, cách hiểu về cuộc đời, về ý nghĩa của sự sống, về hạnh phúc, về đau khổ. Thơ ca cung cấp nhiều góc nhìn khác nhau về nhân sinh, giúp người đọc suy ngẫm và hình thành quan điểm của riêng mình. Có bài thơ ca ngợi cuộc sống, tin vào tương lai tươi sáng; có bài thơ bi quan, buồn bã trước những mất mát; có bài thơ nhấn mạnh vào sự vô thường của sự vật, có bài thơ tôn vinh tình yêu thương, sự hy sinh. Việc tiếp xúc với nhiều nhân sinh quan khác nhau giúp học sinh có cái nhìn toàn diện hơn, tránh được suy nghĩ hẹp hòi, phiến diện. Cách nhìn về con người và thế giới cũng được hình thành qua văn học. Thơ dạy chúng ta nhìn con người không chỉ qua bề ngoài mà qua nội tâm, qua hành động, qua những giá trị tinh thần. Thơ dạy chúng ta nhìn thế giới không chỉ là nơi tồn tại vật chất mà còn là không gian của cảm xúc, của ý nghĩa, của vẻ đẹp. Khi làm bài tập đọc hiểu thơ có đáp án, phần liên hệ, rút ra bài học thường là phần cuối cùng, đòi hỏi học sinh phải tổng hợp toàn bộ những gì đã phân tích để đưa ra những nhận định có chiều sâu. Đọc hiểu thơ lớp 12 thường yêu cầu học sinh phải liên hệ với bản thân, với xã hội hiện tại, chỉ ra được tính thời sự, tính nhân văn lâu bền của tác phẩm. Những bài học từ thơ không phải là những lời răn dạy khô khan, mà là những gợi mở tinh tế, giúp mỗi người tự suy ngẫm và tìm ra con đường của riêng mình.

Đề mẫu đọc hiểu thơ – Tài liệu tham khảo và luyện tập

Đề mẫu đọc hiểu thơ là công cụ học tập vô cùng hữu ích, giúp học sinh làm quen với các dạng câu hỏi, rèn luyện kỹ năng phân tích và nâng cao khả năng cảm thụ văn học. Mỗi đề mẫu được thiết kế dựa trên những bài thơ tiêu biểu trong chương trình Ngữ văn từ lớp chín đến lớp mười hai, bám sát các kiến thức nền tảng đã được trình bày ở các phần trước. Các câu hỏi trong đề mẫu được sắp xếp theo trình tự logic, từ nhận diện nội dung cơ bản đến phân tích nghệ thuật chuyên sâu, cuối cùng là liên hệ và rút ra bài học. Mỗi câu hỏi đều đi kèm với gợi ý đáp án chi tiết, giúp học sinh đối chiếu, tự đánh giá và điều chỉnh phương pháp làm bài. Việc luyện tập thường xuyên với các đề mẫu không chỉ giúp học sinh nắm vững kiến thức lý thuyết mà còn hình thành được tư duy phân tích văn bản một cách khoa học, hệ thống. Đặc biệt, đối với các em đang chuẩn bị cho kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông năm hai nghìn hai mươi sáu, việc làm quen với nhiều dạng đề mẫu sẽ giúp các em tự tin và đạt kết quả cao trong phần thi đọc hiểu thơ.

Đề mẫu số 1 – Phân tích bài thơ Sóng của Xuân Quỳnh

Đọc đoạn thơ sau và trả lời các câu hỏi:

Dữ dội và dịu êm,

Ồn ào và lặng lẽ,

Sông không hiểu nổi mình,

Sóng tìm ra tận bể,

Ôi con sóng ngày xưa,

Và ngày sau vẫn thế,

Nỗi khát vọng tình yêu,

Bồi hồi trong ngực trẻ,

Trước muôn trùng sóng bể,

Em nghĩ về anh, em,

Em nghĩ về biển lớn,

Từ nơi nào sóng lên?

Sóng bắt đầu từ gió,

Gió bắt đầu từ đâu?

Em cũng không biết nữa,

Khi nào ta yêu nhau,

Con sóng dưới lòng sâu,

Con sóng trên mặt nước,

Ôi con sóng nhớ bờ,

Ngày đêm không ngủ được,

Lòng em nhớ đến anh,

Cả trong mơ còn thức,

Dẫu xuôi về phương bắc,

Dẫu ngược về phương nam,

Nơi nào em cũng nghĩ,

Hướng về anh – một phương,

Ở ngoài kia đại dương,

Trăm nghìn con sóng đó,

Con nào chẳng tới bờ,

Dù muôn vời cách trở,

Cuộc đời tuy dài thế,

Năm tháng vẫn đi qua,

Như biển kia dẫu rộng,

Mây vẫn bay về xa,

Làm sao được tan ra,

Thành trăm con sóng nhỏ,

Giữa biển lớn tình yêu,

Để ngàn năm còn vỗ.

(Sóng, Xuân Quỳnh).

Câu 1: Xác định chủ đề của đoạn thơ trên. Giải thích tại sao em có nhận định như vậy.

Câu 2: Nhân vật trữ tình trong đoạn thơ là ai? Cảm xúc nào đang được bộc lộ qua lời thơ? Chỉ ra các đại từ nhân xưng làm dấu hiệu nhận diện.

Câu 3: Phân tích ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh con sóng trong đoạn thơ. Hình ảnh này thể hiện đặc điểm gì của tình yêu?

Câu 4: Giọng điệu của đoạn thơ là gì? Hãy chỉ ra những từ ngữ, cách diễn đạt thể hiện giọng điệu đó.

Câu 5: Phân tích cấu trúc của đoạn thơ. Tác giả đã sắp xếp nội dung theo trình tự nào để thể hiện mạch cảm xúc?

Gợi ý đáp án:

Câu 1: Chủ đề của đoạn thơ là tình yêu mãnh liệt, say đắm nhưng cũng đầy trăn trở, khao khát của người phụ nữ. Có thể nhận biết qua việc nhân vật trữ tình so sánh mình với sóng – vừa dữ dội vừa dịu êm, vừa ồn ào vừa lặng lẽ, thể hiện tính chất mâu thuẫn, phức tạp của tình cảm. Những câu thơ như Ôi con sóng nhớ bờ, ngày đêm không ngủ được, Lòng em nhớ đến anh, cả trong mơ còn thức thể hiện nỗi nhớ da diết, không ngừng nghỉ. Việc hướng về anh – một phương dù đi bất cứ đâu cho thấy tình yêu là điểm tựa, là định hướng duy nhất của cuộc đời.

Câu 2: Nhân vật trữ tình là người phụ nữ đang yêu, được thể hiện qua đại từ em. Cảm xúc được bộc lộ là tình yêu nồng nàn, khát khao nhưng cũng đầy trăn trở vì không hiểu nổi chính mình. Sóng không hiểu nổi mình nhưng vẫn phải tìm ra tận bể – thể hiện sự bất định, lạc lối nhưng cũng mãnh liệt, không thể kìm nén. Cảm xúc nhớ thương triền miên thể hiện qua ngày đêm không ngủ được, cả trong mơ còn thức. Các đại từ nhân xưng là em và anh, trong đó em là chủ thể chính trải lòng, còn anh là đối tượng mà tình yêu hướng đến.

Câu 3: Hình ảnh con sóng là biểu tượng đa tầng của tình yêu. Trước hết, sóng thể hiện tính chất mâu thuẫn của tình yêu qua các cặp từ đối lập: dữ dội và dịu êm, ồn ào và lặng lẽ – tình yêu vừa mạnh mẽ vừa dịu dàng, vừa bộc lộ vừa thầm kín. Sóng không hiểu nổi mình thể hiện sự bối rối, mất phương hướng trước sức mạnh của tình cảm. Con sóng nhớ bờ, ngày đêm không ngủ được biểu tượng cho khát vọng được gần gũi, được vỗ về người yêu nhưng không bao giờ thỏa mãn. Sóng luôn chuyển động, không ngừng nghỉ, cũng như tình yêu luôn dâng trào, bất tận. Hình ảnh con sóng dưới lòng sâu và trên mặt nước còn thể hiện tình yêu có cả chiều sâu nội tâm và sự bộc lộ bên ngoài.

Câu 4: Giọng điệu của đoạn thơ là thiết tha, day dứt và khao khát. Giọng thiết tha thể hiện qua tiếng thán Ôi con sóng nhớ bờ, qua những câu thơ thổ lộ trực tiếp như Lòng em nhớ đến anh, cả trong mơ còn thức. Sự day dứt thể hiện qua việc sóng không hiểu nổi mình – sự trăn trở, bối rối trước cảm xúc quá lớn. Sự khao khát thể hiện qua hình ảnh ngày đêm không ngủ được, qua việc hướng về anh – một phương dù đi bất cứ đâu. Việc sử dụng các từ mang tính chất tuyệt đối như ngày đêm, cả trong mơ còn thức, nơi nào em cũng nghĩ càng làm tăng cường giọng điệu mãnh liệt, không thỏa hiệp.

Câu 5: Cấu trúc của đoạn thơ được sắp xếp theo mạch cảm xúc từ nhận thức về bản thân đến sự khẳng định tình yêu. Đoạn đầu, nhân vật tự nhận thức về tính chất mâu thuẫn của mình qua hình ảnh sóng vừa dữ dội vừa dịu êm, đồng thời thừa nhận sự bối rối không hiểu nổi mình. Đoạn hai làm sâu hơn hình ảnh sóng với sự nhớ nhung không ngừng nghỉ. Đoạn ba chuyển sang lời tự sự trực tiếp của em, đưa ra sự so sánh giữa sóng và tình yêu của mình, khẳng định dù đi đâu vẫn chỉ có một hướng – về phía anh. Cấu trúc này tạo nên sự logic trong cảm xúc, từ miêu tả khách quan đến tâm tình chủ quan, từ hình ảnh cụ thể đến ý nghĩa trừu tượng.

Đề mẫu số 2 – Phân tích bài thơ Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm

Đọc đoạn thơ sau và trả lời các câu hỏi:

Đất là nơi anh đến trường,

Nước là nơi em tắm,

Đất Nước là nơi ta hò hẹn,

Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm,

Đất là nơi con chim phượng hoàng bay về hòn núi bạc,

Nước là nơi con cá ngư ông móng nước biển khơi,

Thời gian đằng đẵng,

Không gian mênh mông,

Đất Nước là nơi dân mình đoàn tụ,

Đất là nơi Chim về,

Nước là nơi Rồng ở,

Lạc Long Quân và Âu Cơ,

Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng,

Những ai đã khuất,

Những ai bây giờ,

Yêu nhau và sinh con đẻ cái,

Gánh vác phần người đi trước để lại,

Dặn dò con cháu chuyện mai sau,

Hằng năm ăn đâu làm đâu,

Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ,

Trong anh và em hôm nay,

Đều có một phần Đất Nước,

Khi hai đứa cầm tay,

Đất Nước trong chúng mình hài hoà nồng thắm,

Khi chúng ta cầm tay mọi người,

Đất nước vẹn tròn, to lớn.

(Đất nước, Nguyễn Khoa Điềm).

Câu 1: Xác định ý nghĩa nhan đề Đất nước trong mối liên hệ với nội dung đoạn thơ trên.

Câu 2: Đoạn thơ được cấu trúc theo phương thức nào? Phân tích cách tác giả triển khai khái niệm đất nước từ cá nhân đến cộng đồng.

Câu 3: Chỉ ra và phân tích các hình ảnh then chốt trong đoạn thơ. Những hình ảnh này thể hiện quan niệm gì về đất nước?

Câu 4: Thái độ của tác giả đối với đất nước được thể hiện như thế nào qua đoạn thơ? Chỉ ra các chi tiết cụ thể.

Câu 5: Nêu ấn tượng cá nhân của em về đoạn thơ và bài học về thái độ sống mà em rút ra được.

Gợi ý đáp án:

Câu 1: Nhan đề Đất nước trong bài thơ không chỉ đơn thuần chỉ khái niệm địa lý, chính trị mà còn là khái niệm văn hóa, tâm linh, gắn liền với đời sống thường nhật và tình cảm con người. Qua đoạn thơ, tác giả đã làm gần gũi hóa, sinh hoạt hóa khái niệm đất nước thông qua những hình ảnh thân thiết: nơi anh đến trường, nơi em tắm, nơi ta hò hẹn, nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm. Đất nước không còn là cái gì xa vời, trừu tượng mà là không gian sống hàng ngày, là nơi chứa đựng ký ức, tình yêu thương. Nhan đề còn thể hiện tình yêu sâu đậm, sự đồng nhất giữa con người và đất nước – trong anh và em hôm nay đều có một phần Đất Nước.

Câu 2: Đoạn thơ được cấu trúc theo phương thức mở rộng dần từ cá nhân đến cộng đồng, từ cụ thể đến khái quát. Đoạn đầu, tác giả triển khai khái niệm đất nước qua những hoạt động cá nhân thân thuộc của anh, em, ta – đến trường, tắm, hò hẹn, đánh rơi chiếc khăn. Đây là những hành động giản dị, gần gũi nhất trong đời sống. Đoạn hai, tác giả nâng lên tầm triết lý: mỗi người đều mang trong mình một phần đất nước, và khi hai đứa cầm tay thì đất nước trở nên hài hoà nồng thắm. Cuối cùng, khi chúng ta cầm tay mọi người, đất nước trở nên vẹn tròn, to lớn. Cấu trúc này thể hiện sự lan tỏa từ tình yêu cá nhân đến tình yêu cộng đồng, dân tộc, đồng thời khẳng định đất nước được tạo thành từ sự gắn kết của mọi người.

Câu 3: Các hình ảnh then chốt trong đoạn thơ gồm: anh đến trường, em tắm – những hoạt động thường nhật nhất của con người, gắn bó với đất và nước; hò hẹn – biểu tượng cho tình yêu, cho sự giao hòa giữa con người với con người trên đất nước; chiếc khăn – vật nhỏ bé nhưng chứa đựng tình cảm riêng tư, ký ức cá nhân; cầm tay – hình ảnh động, thể hiện sự kết nối, gắn bó. Những hình ảnh này thể hiện quan niệm về đất nước không phải là khái niệm trừu tượng, xa vời mà là tổng hòa của những sinh hoạt giản dị, những tình cảm thân thuộc, những ký ức riêng của mỗi con người. Đất nước có trong từng chi tiết nhỏ bé của cuộc sống, và mỗi người đều là một phần cấu thành nên đất nước.

Câu 4: Thái độ của tác giả đối với đất nước là yêu thương sâu đậm, trân trọng và có ý thức về trách nhiệm cá nhân. Thái độ này được thể hiện qua việc tác giả không ca ngợi đất nước bằng những lời lẽ hào hùng, lớn lao mà bằng cách đưa đất nước vào những sinh hoạt thường ngày, làm cho nó trở nên gần gũi, thiết thực. Câu Trong anh và em hôm nay đều có một phần Đất Nước thể hiện sự đồng nhất giữa con người và đất nước, khẳng định mỗi cá nhân đều mang trách nhiệm với đất nước. Hình ảnh cầm tay được sử dụng hai lần với hai tầm mức khác nhau – hai đứa cầm tay và cầm tay mọi người – thể hiện sự mở rộng từ tình yêu nhỏ đến tình yêu lớn, từ hạnh phúc cá nhân đến hạnh phúc chung. Thái độ tích cực, lạc quan cũng thể hiện qua những từ ngữ mang sắc thái tươi đẹp như hài hoà, nồng thắm, vẹn tròn, to lớn.

Câu 5: (Câu trả lời mang tính cá nhân, gợi ý) Em ấn tượng với cách tác giả làm gần gũi hóa khái niệm đất nước qua những hình ảnh sinh hoạt hàng ngày. Điều này giúp em nhận ra rằng yêu nước không phải là điều gì cao xa mà bắt đầu từ việc yêu thương, trân trọng những điều giản dị xung quanh mình. Bài học mà em rút ra là mỗi người đều là một phần của đất nước, hành động của mỗi cá nhân đều ảnh hưởng đến cộng đồng, đến dân tộc. Việc cầm tay nhau – sự đoàn kết, gắn bó – chính là cách để đất nước trở nên vẹn tròn và to lớn. Em cũng hiểu rằng trách nhiệm với đất nước không chỉ là trách nhiệm của người lớn mà của mỗi chúng ta ngay từ bây giờ.

Đề mẫu số 3 – Phân tích bài thơ Vội vàng của Xuân Diệu

Đọc đoạn thơ sau và trả lời các câu hỏi:

Tôi muốn tắt nắng đi,

Cho màu đừng nhạt mất;,

Tôi muốn buộc gió lại,

Cho hương đừng bay đi.

Của ong bướm này đây tuần tháng mật,

Này đây hoa của đồng nội xanh rì,

Này đây lá của cành tơ phơ phất,

Của yến anh này đây khúc tình si.

Và này đây ánh sáng chớp hàng mi.

Mỗi sáng sớm, thần Vui hằng gõ cửa,

Tháng giêng ngon như một cặp môi gần,

Tôi sung sướng. Nhưng vội vàng một nửa,

Tôi không chờ nắng hạ mới hoài xuân.

Xuân đang tới, nghĩa là xuân đang qua,

Xuân còn non, nghĩa là xuân sẽ già,

Mà xuân hết, nghĩa là tôi cũng mất.

Lòng tôi rộng, nhưng lượng trời cứ chật,

Không cho dài thời trẻ của nhân gian.

(Vội vàng, Xuân Diệu).

Câu 1: Xác định chủ đề và thông điệp mà tác giả muốn gửi gắm qua đoạn thơ trên.

Câu 2: Phân tích nhân vật trữ tình trong đoạn thơ. Tâm trạng của nhân vật này như thế nào? Chỉ ra các dấu hiệu cụ thể.

Câu 3: Giọng điệu của đoạn thơ là gì? Phân tích nhịp điệu và tác dụng của nó đối với việc truyền tải cảm xúc.

Câu 4: Chỉ ra và phân tích các hình ảnh thiên nhiên xuất hiện trong đoạn thơ. Những hình ảnh này có ý nghĩa biểu tượng gì?

Câu 5: Liên hệ với bản thân, em có suy nghĩ gì về thái độ sống mà đoạn thơ thể hiện?

Gợi ý đáp án:

Câu 1: Chủ đề của đoạn thơ là nỗi trăn trở về thời gian trôi nhanh, về sự vô thường của tuổi xuân, tuổi trẻ và cuộc đời. Thông điệp mà tác giả gửi gắm là cần phải trân trọng từng khoảnh khắc hiện tại, sống hết mình, yêu hết mình khi còn có thể, vì thời gian không chờ đợi ai. Tác giả không khuyên người đọc nên buồn bã mà ngược lại, nên sống thật mãnh liệt, nắm bắt vẻ đẹp, hạnh phúc trước khi chúng trôi qua. Đây là lời nhắc nhở về giá trị của hiện tại, về việc không nên trì hoãn những điều đáng quý trong cuộc đời.

Câu 2: Nhân vật trữ tình là người đang ở tuổi xuân, đang trải nghiệm vẻ đẹp của cuộc sống nhưng đồng thời cũng day dứt trước sự vô thường của thời gian, được thể hiện qua đại từ tôi. Tâm trạng của nhân vật là khao khát níu giữ vẻ đẹp, thời gian, nhưng cũng đầy bất lực và lo âu. Dấu hiệu cụ thể: động từ muốn được lặp lại nhiều lần (tôi muốn tắt nắng, tôi muốn buộc gió) thể hiện ước muốn mãnh liệt nhưng bất khả thi – không thể tắt nắng, không thể buộc gió. Sự lo âu thể hiện qua những câu thơ nghịch lý: Xuân đang tới, nghĩa là xuân đang qua – vừa đến đã mất, Xuân còn non, nghĩa là xuân sẽ già – chưa kịp trưởng thành đã phải già đi. Câu Mà xuân hết, nghĩa là tôi cũng mất cho thấy sự đồng nhất giữa nhân vật và thời gian, thể hiện nỗi sợ hãi trước sự tàn phai.

Câu 3: Giọng điệu của đoạn thơ là thiết tha, khẩn thiết nhưng cũng đầy trăn trở và day dứt. Giọng thiết tha thể hiện qua những ước muốn bất khả thi nhưng cháy bỏng như tắt nắng, buộc gió – những hành động phi lý nhưng bộc lộ khát vọng mãnh liệt. Giọng trăn trở thể hiện qua chuỗi suy luận nghịch lý về xuân – vừa tới đã qua, vừa non đã già, vừa có đã mất. Nhịp điệu của đoạn thơ khá nhanh, gấp gáp, được tạo nên bởi những câu thơ ngắn trong đoạn đầu và sự lặp lại cấu trúc nghĩa là trong đoạn hai. Nhịp nhanh này phù hợp với nội dung về sự vội vã của thời gian, tạo cảm giác thời gian đang trôi nhanh không thể nắm bắt. Việc sử dụng từ nghĩa là ba lần liên tiếp tạo nên mạch suy luận chặt chẽ nhưng cũng đầy lo âu, làm tăng cường cảm giác bức bối, nóng nảy trước sự vô thường.

Câu 4: Các hình ảnh thiên nhiên xuất hiện trong đoạn thơ gồm nắng, gió, màu, hương, xuân. Những hình ảnh này đều mang ý nghĩa biểu tượng cho vẻ đẹp, sự tươi mới, hạnh phúc của cuộc đời nhưng cũng rất ngắn ngủi, dễ mất. Nắng tượng trưng cho sự rực rỡ, tươi sáng của tuổi trẻ, nhưng nắng càng chói thì màu càng dễ nhạt mất. Gió và hương biểu tượng cho những điều tinh tế, đẹp đẽ nhưng không thể nắm giữ – gió thổi qua thì hương bay đi. Xuân là biểu tượng tổng hợp cho tuổi trẻ, cho thời kỳ đẹp đẽ nhất của đời người, nhưng xuân có tính chất nghịch lý: vừa đến đã đi, vừa non đã già. Tất cả các hình ảnh này đều nhấn mạnh tính chất vô thường, không bền vững của vẻ đẹp và thời gian, từ đó tạo nên nỗi trăn trở sâu sắc của nhân vật trữ tình.

Câu 5: (Câu trả lời mang tính cá nhân, gợi ý) Qua đoạn thơ, em nhận thấy thái độ sống mà tác giả thể hiện không phải là bi quan, buông xuôi trước sự vô thường mà ngược lại là thái độ trân trọng, sống hết mình với hiện tại. Việc nhận thức rõ rằng xuân đang tới nghĩa là xuân đang qua không khiến nhân vật trữ tình từ bỏ mà càng muốn nắm bắt, níu giữ vẻ đẹp. Điều này nhắc nhở em rằng trong cuộc sống, không nên trì hoãn những điều đáng làm, không nên để thời gian trôi qua mà không làm gì. Mỗi khoảnh khắc đều quý giá, mỗi ngày đều là một phần của tuổi xuân không bao giờ quay lại. Thay vì sợ hãi hay buồn bã trước sự vô thường, em học được cách sống tích cực, nhiệt huyết, trân trọng từng phút giây được sống.

Đề mẫu số 4 – Phân tích bài thơ Việt Bắc của Tố Hữu

Đọc đoạn thơ sau và trả lời các câu hỏi:

Mình về mình có nhớ ta?

Mười lăm năm ấy thiết tha mặn nồng.

Mình về mình có nhớ không,

Nhìn cây nhớ núi, nhìn sông nhớ nguồn?

Tiếng ai tha thiết bên cồn,

Bâng khuâng trong dạ, bồn chồn bước đi,

Áo chàm đưa buổi phân ly,

Cầm tay nhau biết nói gì hôm nay…

Mình đi, có nhớ những ngày,

Mưa nguồn suối lũ, những mây cùng mù?

Mình về, có nhớ chiến khu,

Miếng cơm chấm muối, mối thù nặng vai?

Mình về, rừng núi nhớ ai,

Trám bùi để rụng, măng mai để già.

Mình đi, có nhớ những nhà,

Hắt hiu lau xám, đậm đà lòng son,

Mình về, còn nhớ núi non,

Nhớ khi kháng Nhật, thuở còn Việt Minh,

Mình đi, mình có nhớ mình,

Tân Trào, Hồng Thái, mái đình cây đa?

Ta với mình, mình với ta,

Lòng ta sau trước mặn mà đinh ninh,

Mình đi, mình lại nhớ mình,

Nguồn bao nhiêu nước nghĩa tình bấy nhiêu…

Nhớ gì như nhớ người yêu,

Trăng lên đầu núi, nắng chiều lưng nương,

Nhớ từng bản khói cùng sương,

Sớm khuya bếp lửa người thương đi về.

(Việc Bắc, Tố Hữu).

Câu 1: Xác định bối cảnh trữ tình trong đoạn thơ trên. Bối cảnh này có ý nghĩa gì đối với cảm xúc của nhân vật trữ tình?

Câu 2: Phân tích cấu trúc của đoạn thơ. Tác giả đã triển khai nội dung theo phương thức nào?

Câu 3: Thái độ của tác giả đối với Việt Bắc được thể hiện như thế nào? Chỉ ra các chi tiết cụ thể trong lời thơ.

Câu 4: Phân tích âm hưởng của đoạn thơ thông qua vần điệu và nhịp điệu. Âm hưởng này có tác dụng gì trong việc truyền tải cảm xúc?

Câu 5: Nêu bài học về thái độ sống và giá trị mà em rút ra được từ đoạn thơ.

Gợi ý đáp án:

Câu 1: Bối cảnh trữ tình trong đoạn thơ là Việt Bắc sau mười lăm năm kháng chiến, thời gian là lúc người cách mạng đã về lại thăm vùng đất cũ. Không gian Việt Bắc xuất hiện qua những hình ảnh cụ thể: cây, núi, sông, nguồn, bản khói, sương, bếp lửa, trăng, nắng, nương. Đây là những hình ảnh thiên nhiên gắn liền với sinh hoạt của người dân và bộ đội trong thời kỳ kháng chiến. Bối cảnh này có ý nghĩa vô cùng quan trọng đối với cảm xúc của nhân vật trữ tình – đó là nơi chứa đựng ký ức về mười lăm năm gian khổ nhưng thiết tha mặn nồng, là nơi đã che chở, nuôi dưỡng cách mạng. Không gian Việt Bắc không chỉ là địa danh mà còn là biểu tượng của tình nghĩa, của sự gắn bó máu thịt giữa quân và dân, giữa con người với non nước.

Câu 2: Cấu trúc của đoạn thơ được triển khai theo phương thức đối thoại và theo mạch hồi tưởng từ chung đến riêng. Đoạn đầu mở ra bằng câu hỏi Mình về mình có nhớ ta? – giọng điệu của người ở lại Việt Bắc hỏi người về thăm, tạo nên sự gần gũi, thân thiết. Câu hỏi được lặp lại Mình về mình có nhớ không nhấn mạnh sự trăn trở, mong mỏi được nhớ nhung. Sau đó, tác giả nêu ra khoảng thời gian mười lăm năm và tính chất của khoảng thời gian đó – thiết tha mặn nồng. Đoạn hai chuyển sang tâm tình của người về – ta – với những hồi tưởng cụ thể, chi tiết về Việt Bắc. Cách triển khai này tạo nên sự đan xen giữa tiếng nói của hai chủ thể, làm cho bài thơ có chiều sâu cảm xúc, thể hiện sự giao hòa, đồng cảm giữa người đi và người ở.

Câu 3: Thái độ của tác giả đối với Việt Bắc là yêu thương, trân trọng, biết ơn sâu sắc và gắn bó không thể tách rời. Thái độ này được thể hiện qua nhiều chi tiết: việc dùng phép so sánh Nhớ gì như nhớ người yêu đưa tình cảm với Việt Bắc lên tầm cao nhất – tình yêu nam nữ. Việc nhớ từng chi tiết nhỏ bé như bản khói, sương, bếp lửa, trăng, nắng cho thấy sự ghi nhớ tỉ mỉ, trân trọng từng khoảnh khắc, từng hình ảnh. Cụm từ người thương dùng để chỉ người dân Việt Bắc thể hiện tình cảm ấm áp, gần gũi. Câu Nhìn cây nhớ núi, nhìn sông nhớ nguồn không chỉ nói về cảnh vật mà còn hàm ý về ơn nghĩa, về việc nhớ nguồn cội, nhớ nơi chốn đã nuôi dưỡng mình. Thái độ biết ơn, không quên gốc rễ thể hiện rõ nét qua đoạn thơ.

Câu 4: Âm hưởng của đoạn thơ mang sắc thái trầm ấm, sâu lắng, đầy hoài niệm nhưng cũng thắm thiết. Vần điệu được sắp xếp hài hòa với các cặp vần như ta – mặn nồng, không – nguồn, yêu – chiều – nương, sương – về tạo nên sự liên kết, êm tai. Sự xen kẽ giữa vần bằng và vần trắc tạo nên nhịp điệu vừa trầm buồn vừa tha thiết. Nhịp điệu của bài thơ là nhịp chậm, trầm, với những câu thơ dài, nhiều từ láy, lặp như nhớ gì như nhớ, nhớ từng, sớm khuya. Nhịp chậm này phù hợp với tâm trạng hoài niệm, nhớ lại từng chi tiết quá khứ một cách trìu mến. Âm hưởng này giúp truyền tải cảm xúc biết ơn, thành kính, làm người đọc cảm nhận được tình yêu sâu đậm, chân thành của tác giả dành cho Việt Bắc. Việc sử dụng câu hỏi tu từ cũng tạo nên nhịp điệu đặc biệt, vừa hỏi vừa khẳng định, làm tăng sức thuyết phục và cảm xúc.

Câu 5: (Câu trả lời mang tính cá nhân, gợi ý) Qua đoạn thơ, em học được thái độ biết ơn, trân trọng những người và những nơi đã từng giúp đỡ, nuôi dưỡng mình. Dù đã đi xa, dù thời gian đã trôi qua, tác giả vẫn không quên Việt Bắc, vẫn nhớ từng chi tiết nhỏ bé nhất. Điều này dạy em rằng lòng biết ơn không phải là cảm xúc nhất thời mà phải là thái độ sống lâu dài, thường xuyên. Giá trị mà em rút ra là phải luôn nhớ nguồn cội, nhớ những người đã có công với mình, với gia đình, với dân tộc. Việc nhìn cây nhớ núi, nhìn sông nhớ nguồn còn là bài học về việc tìm về cội nguồn văn hóa, lịch sử, không quên gốc rễ của mình dù có đi đến đâu, làm gì trong cuộc đời.

Đề mẫu số năm – Phân tích bài thơ Ánh trăng của Nguyễn Duy

Đọc đoạn thơ sau và trả lời các câu hỏi:

Hồi nhỏ sống với đồng,

với sông rồi với bể,

hồi chiến tranh ở rừng,

vầng trăng thành tri kỷ.

Trần trụi với thiên nhiên,

hồn nhiên như cây cỏ,

ngỡ không bao giờ quên,

cái vầng trăng tình nghĩa,

Từ hồi về thành phố,

quen ánh điện cửa gương,

vầng trăng đi qua ngõ,

như người dưng qua đường.

Thình lình đèn điện tắt,

phòng buyn – đinh tối om,

vội bật tung cửa sổ,

đột ngột vầng trăng tròn.

Ngửa mặt lên nhìn mặt,

có cái gì rưng rưng,

như là đồng là bể,

như là sông là rừng.

Trăng cứ tròn vành vạnh,

kể chi người vô tình,

ánh trăng im phăng phắc,

đủ cho ta giật mình.

(Ánh trăng, Nguyễn Duy).

Câu 1: Phân tích ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh vầng trăng trong đoạn thơ.

Câu 2: Xác định chủ đề và thông điệp của đoạn thơ. Giải thích những cảm xúc mà tác giả muốn truyền tải.

Câu 3: Bối cảnh trữ tình trong đoạn thơ là gì? Phân tích sự đối lập giữa hai không gian sinh hoạt và ý nghĩa của nó.

Câu 4: Giọng điệu của đoạn thơ là gì? Chỉ ra các từ ngữ, hình ảnh thể hiện giọng điệu đó.

Câu 5: Liên hệ với bản thân, em có ấn tượng gì về đoạn thơ và bài học nào về thái độ sống?

Gợi ý đáp án:

Câu 1: Hình ảnh vầng trăng trong đoạn thơ mang nhiều tầng nghĩa biểu tượng phong phú. Trước hết, ánh trăng là biểu tượng cho thiên nhiên, cho vẻ đẹp giản dị, trong sáng của cuộc sống gần gũi với tự nhiên. Trong quá khứ, vầng trăng thành tri kỷ – ánh trăng là người bạn thân thiết nhất, đồng hành cùng nhân vật qua đồng, sông, bể, rừng, qua cả thời chiến tranh. Ánh trăng ở đây biểu tượng cho ký ức tuổi thơ, cho những giá trị tinh thần trong sáng, cho sự gắn bó với thiên nhiên và quê hương. Khi về thành phố, ánh trăng trở thành người dưng qua đường, biểu tượng cho sự xa cách, mất kết nối với cội nguồn. Tuy nhiên, ở đoạn cuối, ánh trăng vẫn im phăng phắc nhưng đủ cho ta giật mình, trở thành biểu tượng cho sức mạnh thầm lặng của thiên nhiên, cho tiếng gọi của ký ức, của nguồn cội không bao giờ mất đi hoàn toàn.

Câu 2: Chủ đề của đoạn thơ là nỗi hoài niệm về quê hương, tuổi thơ, về sự gắn bó với thiên nhiên trong quá khứ, đồng thời là sự trăn trở về cuộc sống thành thị đã làm con người xa cách với những giá trị ấy. Thông điệp mà tác giả muốn truyền tải là dù cuộc sống có thay đổi, dù con người có quen với sự văn minh hiện đại, thì những giá trị tinh thần thuần khiết, ký ức tuổi thơ, sự gắn bó với thiên nhiên vẫn luôn tồn tại trong tiềm thức, sẵn sàng thức tỉnh khi có dịp. Cảm xúc mà tác giả muốn truyền tải là nỗi tiếc nuối khi nhận ra mình đã trở nên vô tình với ánh trăng – biểu tượng cho quê hương, cho thiên nhiên, nhưng cũng là sự vui mừng, xúc động khi nhận ra ánh trăng vẫn ở đó, vẫn có sức mạnh làm ta giật mình, tức là đánh thức lại những tình cảm chân thật.

Câu 3: Bối cảnh trữ tình trong đoạn thơ có hai không gian đối lập: không gian quá khứ gồm đồng, sông, bể, rừng – những không gian mở, tự nhiên, gắn liền với tuổi thơ và chiến tranh; và không gian hiện tại là thành phố với ánh điện, cửa gương – không gian đô thị, văn minh nhưng nhân tạo. Sự đối lập này thể hiện qua nhiều chi tiết: ở quá khứ, ánh trăng là tri kỷ – bạn thân thiết nhất; ở hiện tại, ánh trăng như người dưng qua đường – xa lạ, vô tình. Ở quá khứ, con người sống với thiên nhiên – một sự gắn bó mật thiết; ở hiện tại, con người quen với ánh điện – một sự thích nghi thụ động. Ý nghĩa của sự đối lập này là phê phán tinh tế về cuộc sống đô thị đã làm con người mất đi sự kết nối với thiên nhiên, với những giá trị tinh thần thuần khiết, đồng thời cũng là lời tự nhận thức, tự phản tỉnh của chính tác giả về sự thay đổi trong bản thân.

Câu 4: Giọng điệu của đoạn thơ là trầm lắng, hoài niệm, có phần tự trách nhưng cuối cùng lại bừng tỉnh, xúc động. Giọng hoài niệm thể hiện qua việc nhắc lại hồi nhỏ, hồi chiến tranh, nhớ lại thời ánh trăng là tri kỷ. Giọng tự trách, tiếc nuối thể hiện qua việc thừa nhận mình đã trở nên vô tình với ánh trăng, coi ánh trăng như người dưng. Tuy nhiên, đoạn cuối chuyển sang giọng điệu bừng tỉnh, xúc động với từ giật mình – sự nhận ra đột ngột về giá trị của những gì tưởng đã mất. Các từ ngữ thể hiện giọng điệu: tri kỷ – thân thiết, ấm áp; người dưng – xa cách, lạnh lẽo; vô tình – tự trách; giật mình – bừng tỉnh, hối hận. Cách dùng từ giản dị, thậm chí khẩu ngữ như kể chi, im phăng phắc làm tăng tính chân thực, gần gũi của cảm xúc.

Câu 5: (Câu trả lời mang tính cá nhân, gợi ý) Em ấn tượng với hình ảnh ánh trăng im phăng phắc nhưng đủ cho ta giật mình vì nó cho thấy sức mạnh thầm lặng của những giá trị tinh thần, của thiên nhiên, của ký ức. Dù ta có quên, có xa cách, nhưng chúng vẫn ở đó, vẫn có khả năng đánh thức ta bất cứ lúc nào. Bài học mà em rút ra là không nên để cuộc sống hiện đại, bận rộn làm mình quên đi những giá trị căn bản, những tình cảm chân thật với gia đình, quê hương, thiên nhiên. Đôi khi cần phải dừng lại, nhìn lại, để nhận ra những gì thực sự quan trọng vẫn luôn ở đó, chờ đợi ta quay về. Em cũng học được thái độ tự nhận thức, tự phản tỉnh về bản thân – biết mình đã sai, đã vô tình, và biết trân trọng khi còn cơ hội.

Kết luận

Đọc hiểu thơ là một hành trình đầy thú vị và ý nghĩa, đòi hỏi sự kiên nhẫn, sự nhạy cảm và niềm đam mê với ngôn từ. Từ việc nhận diện chủ đề, thông điệp, ý nghĩa nhan đề, đến phân tích các yếu tố trữ tình, giọng điệu, thái độ, rồi khám phá những giá trị nghệ thuật qua cấu trúc, hình ảnh, biểu tượng, vần, nhịp, âm hưởng, mỗi bước đều giúp người đọc tiến gần hơn đến trái tim của bài thơ, đến tâm hồn của tác giả. Kỹ năng đọc hiểu thơ không chỉ phục vụ cho việc học tập, thi cử mà còn là hành trang quý giá cho cuộc sống, giúp chúng ta trở nên tinh tế hơn, sâu sắc hơn, biết yêu thương và trân trọng những giá trị tinh thần. Hy vọng rằng, qua bài viết này, các bạn học sinh, đặc biệt là các em đang chuẩn bị cho kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông năm 2026, sẽ có được nền tảng vững chắc, phương pháp rõ ràng và niềm tin để chinh phục mọi bài thơ, mọi câu hỏi về đọc hiểu thơ. Hãy nhớ rằng, thơ không chỉ để đọc mà còn để cảm, để sống, để mỗi chúng ta tìm thấy chính mình trong những vần thơ bất tử ấy.