Những triết gia dự đoán các hình thức ý thức tối hậu

Khi các triết gia tiên đoán tiến hóa sẽ dẫn tới những tâm trí vĩ đại – và kỳ lạ – hơn cả con người.

Mở đầu

Từ lâu, các triết gia đã bị ám ảnh bởi loài hàu – không hẳn là để ăn, mà là để suy ngẫm xem làm một con hàu thì sẽ như thế nào. Plato coi đời sống nội tâm của kẻ khoái lạc say sưa chẳng khác gì một con hàu. John Locke tưởng tượng rằng động vật có vỏ chỉ có một chút tri giác mờ nhạt, hơi khác một chút so với sự vô tri hoàn toàn. Cởi mở hơn, nhà bác học Pháp René de Réaumur – viết vào những năm 1730 – chấp nhận rằng, dù bề ngoài có vẻ tầm thường và bị kết án phải sống một cuộc đời có vẻ rất u ám, nhưng ngay cả loài hàu cũng có thể có những trải nghiệm sâu sắc.

Tuy nhiên, đa số lại nhìn nhận một cách u ám về việc làm một động vật thân mềm là như thế nào. Loài nhuyễn thể hai mảnh vỏ khiêm tốn dần trở thành biểu tượng của mức tối thiểu của ý thức. Chẳng hạn, vào năm 1927, triết gia Anh J.M.E. McTaggart đã tưởng tượng một sự tồn tại giống hàu chỉ có rất ít ý thức và rất ít phần thặng dư của khoái lạc so với đau đớn. Dựa trên nguyên tắc vị lợi, ông lập luận (một cách phản trực giác) rằng ngay cả phần thặng dư nhỏ bé này cũng có thể vượt qua giá trị của một đời người, miễn là con hàu đó sống đủ lâu.

Một triệu năm của sự tầm thường kiểu hàu có thể là cần thiết để cân bằng cán cân, nhưng McTaggart tin rằng sự tồn tại nhạt nhẽo này cuối cùng vẫn đáng giá hơn tám mươi năm đời người đầy tiếng cười, sự viên mãn và ý nghĩa. Ông chấp nhận kết luận của mình, nhưng gọi nó là đáng ghê tởm – từ đó đặt tên cho một nghịch lý vẫn còn làm các nhà đạo đức học bối rối cho đến hôm nay.

Nhưng nếu có một mức tối thiểu của ý thức – được tượng trưng qua nhiều thế kỷ bởi loài hàu – vậy điều đó chẳng phải cũng ngụ ý có một mức tối đa sao? Liệu có những hình thức vượt trội hơn cả con người?

Đây là câu chuyện về những nhà khoa học và triết gia từng suy đoán rằng có thể tồn tại những hình thức ý thức cao hơn, thậm chí tối hậu, vượt xa đến mức không thể tưởng tượng nổi so với chính chúng ta, khiến chúng ta khi so sánh cũng chẳng khác nào giống hàu. Và trong nhiều thế hệ, một số tiếng nói còn khẳng định rằng chúng ta – với những sáng tạo công nghệ – có thể đang đưa những hình thức ấy vào tồn tại ngay hôm nay.

Vượt khỏi loài người

Triết gia Đức Carl du Prel, vào năm 1885, cũng từng suy ngẫm về động vật có vỏ và khẳng định rằng, sau những khám phá của Darwin, con người không thể cứ mặc định rằng mình là đỉnh cao cuối cùng của ý thức trong Vũ trụ. Ông giải thích: Hàu nhìn thế giới khác con người, và từ hàu lên đến con người là một quá trình nhân lên và nâng cao liên tục của các giác quan.

Theo du Prel, sự nâng cao ấy chắc chắn sẽ tiếp diễn. Chúng ta, ông lập luận, phải chấp nhận khả năng về sự tiến hóa của những giác quan mới và từ đó là sự nâng cao vượt khỏi ngưỡng hiện tại của con người. Điều này có nghĩa, theo ông, vũ trụ rộng lớn hẳn phải đầy rẫy những dạng ý thức sâu xa hơn chúng ta. Các hành tinh khác có thể đã tiến hóa ra những sinh vật với giác quan mạnh mẽ và tinh vi đến mức không thể tưởng tượng nổi. Họ thậm chí có thể đang theo dõi và gửi thông điệp cho chúng ta, nhưng khả năng của chúng ta quá thô sơ để nhận ra.

Gần một thế kỷ trước khi các nhà khoa học nghiêm túc tìm kiếm thông điệp ngoài Trái Đất, giả thuyết của du Prel đã là cấp tiến. Bởi khi đó, nhiều người vẫn hình dung các hành tinh khác cũng có người – hoặc động vật – giống hệt chúng ta.

Hai năm trước du Prel, năm 1883, nhà địa chất Mỹ Alexander Winchell đã suy đoán về những thế giới xa xôi nơi ý thức phát triển cao không hề hóa thân thành cơ thể như chúng ta, mà phân bố trong thảm địa y, trong vực thẳm đại dương, hay thậm chí ẩn mình trong núi lửa. Ông hỏi: Tại sao trí tuệ cao phải được ‘hóa thân’ trong carbon – tại sao không thể được lưu giữ trong đá lửa hay platinum bất hoại?

Luật hướng đầu

Những suy đoán của Winchell và du Prel phản ánh niềm tin phổ biến thế kỷ 19: tiến hóa ở khắp nơi đều có xu hướng hướng tới các dạng ý thức phức tạp và mạnh mẽ hơn. Nhà địa chất Mỹ James Dwight Dana đã nghiên cứu loài cua từ năm 1837 và nhận thấy rằng tiến hóa hữu cơ luôn có xu hướng hướng về đầu (headward): tức là tập trung hệ thần kinh, phóng đại giác quan và làm sâu sắc thêm ý thức.

Dana gọi xu hướng này là sự hướng não (cephalization). Ông tin rằng đó là quy luật chung của tiến hóa – rằng mọi sự sống đều đang khao khát tái tổ chức thành một bộ não. Dù ngày nay ta biết tiến hóa không có hướng tất yếu nào như vậy, nhưng thời đó ý tưởng này được ủng hộ rộng rãi.

Khi cáp điện tín xuyên Đại Tây Dương lần đầu được đặt, nhiều người nhận thấy chúng giống dây thần kinh: kết nối lục địa như bán cầu não, dường như củng cố giả thuyết vĩ đại của Dana. Bác sĩ Đức Rudolf Virchow năm 1871 tuyên bố rằng cáp điện tín chính là thần kinh của nhân loại.

Nếu ý thức có thể tràn khỏi hộp sọ, lan ra toàn cầu nhờ những dây thần kinh cơ khí, thì chẳng phải nó cũng có thể thấm dần vào chính máy móc sao? Và nếu vạn vật đều khao khát ý thức, liệu máy móc cũng có thể tiến hóa theo cách ấy, trở thành những ý thức vượt trội so với chúng ta?

Tâm trí máy móc

Ngay từ năm 1844, Benjamin Disraeli đã hỏi: Tại sao lại nói rằng máy móc không sống? Ông chỉ ra rằng chúng có thể thở, di chuyển, thậm chí nói. Ông còn tưởng tượng đến viễn cảnh máy móc làm ra máy móc, gọi đó là một giả thuyết đáng sợ.

Năm 1879, Mary Anne Evans (George Eliot) đặt câu hỏi liệu có phải những cơ thể thép sẽ cuối cùng thay thế chúng ta. Bà hình dung một tương lai nơi hậu duệ của pin Volta sẽ dẫn dắt nghị viện của máy móc. Tuy nhiên, Evans không tin máy móc sẽ phát triển ý thức, mà ngược lại: chính sự thiếu ý thức sẽ cho chúng lợi thế cạnh tranh, trong khi con người bị vướng bận bởi tiếng ồn của ý thức. Theo bà, tiến hóa có thể hướng tới sự hoàn hảo vô thức.

Ngược lại, Samuel Butler – trong tiểu thuyết Erewhon (1872) – cho rằng thời đại công nghiệp đã hé lộ những ánh chớp sớm của ý thức cơ khí. Ông cảnh báo rằng ta không nên suy luận từ hàu để khẳng định hậu duệ xa xôi của chúng (các loài có xương sống) không thể có gì hơn. Cũng vậy, máy móc ngày nay tuy thô sơ, nhưng có thể chứa mầm mống cho sự phát triển ý thức mai sau.

Ý thức trong Vũ trụ

Một số nhà văn thế kỷ 20 còn hình dung cả hành tinh – thậm chí cả Vũ trụ – hướng não và trở thành một ý thức duy nhất. Lionel Britton trong vở kịch Brain (1930) tưởng tượng xây dựng một bộ não khổng lồ ở Sahara, rồi nó phình to, bao trùm Trái Đất và làm mọi suy nghĩ của thế giới. Nhà triết học Nga Nikolai Fedorov thậm chí tiên đoán loài người có thể tập trung hóa toàn bộ hệ Mặt Trời để mang lại tự ý thức và tự quản trị cho một thực thể hành tinh khổng lồ.

Olaf Stapledon, trong tiểu thuyết Star Maker (1937), mô tả cao trào của Vũ trụ là sự hoàn hảo của tri thức–cảm xúc–ý chí thông qua kinh nghiệm của một xã hội vũ trụ. Tâm điểm này vang vọng suy tư của William James (1910), người cho rằng năng lượng của Vũ trụ có thể được dẫn kênh tối đa để sản sinh ra ý thức hạnh phúc và đạo đức.

Trạng thái tối hậu

Những tầm nhìn về trạng thái tối hậu của ý thức vẫn còn vang vọng đến ngày nay – chẳng hạn giả thuyết rằng AI siêu trí tuệ tương lai có thể lan khắp vũ trụ, mang tri giác tới các vì sao.

Tuy nhiên, bằng chứng hiện đại đã phá vỡ niềm tin rằng tiến hóa có hướng tất yếu. Phần lớn sự sống trên Trái Đất là vi khuẩn và vi sinh cổ, gần như chắc chắn vô thức. Không còn có thể duy trì quan điểm rằng tiến hóa ở khắp nơi đều đang hướng tới não bộ.

Hơn nữa, sinh học hiện đại bác bỏ khái niệm cao và thấp. Chỉ có khác nhau, tùy bối cảnh. Có lẽ điều tương tự cũng đúng với ý thức: không có một đỉnh cao duy nhất, mà là vô số khả thể, vô số chiều, vô số kết hợp.

Nhà di truyền học J.B.S. Haldane đã minh họa điều này trong tiểu luận Possible Worlds (1927), tưởng tượng ra loài hà biển thông minh và triết lý. Thông qua thí nghiệm tư tưởng này, ông chỉ ra rằng ý thức con người, tưởng như cao quý, cũng bị ràng buộc cứng nhắc bởi sinh học và môi trường của chính mình.

Haldane kết luận: Vũ trụ không chỉ kỳ lạ hơn ta hình dung, mà còn kỳ lạ hơn cả những gì ta có thể hình dung. Tôi tin điều này cũng đúng với ý thức: Nó không chỉ lạ lùng hơn ta biết – trong tất cả các dạng đã và chưa hiện thực hóa – mà còn lạ lùng hơn cả những gì ta có thể biết.