Các giai đoạn của giấc ngủ tiết lộ điều gì về ý thức

Những giấc mơ bình thường có lẽ là sự diễn đạt rõ ràng nhất của việc tồn tại là như thế nào.

Giấc ngủ và giấc mơ: cửa sổ nhìn vào ý thức

Mỗi đêm, không hề hoảng sợ hay phản kháng, chúng ta ngừng tồn tại như những chủ thể có trải nghiệm. Một khoảnh khắc trước, ta vẫn ở đây, cảm nhận và phản ứng. Khoảnh khắc sau, ta biến mất. Hiện tượng này quen thuộc đến mức ít ai đặt câu hỏi, nhưng nếu muốn hiểu ý thức, không nơi nào tốt hơn để bắt đầu hơn chính là giấc ngủ và giấc mơ.

Năm 1974, triết gia Thomas Nagel đã hỏi: Làm một con dơi thì sẽ như thế nào? Câu hỏi đó trở thành một cột mốc trong triết học về tâm trí, bởi nó định nghĩa ý thức bằng đặc tính cốt lõi nhất: Cái cảm giác của việc là. Nếu có trải nghiệm, thì có ý thức.

Khó khăn ở chỗ, cách định nghĩa đó vừa khó hiểu vừa khó triển khai trong thực tế. Nói rằng trải nghiệm nằm ở trung tâm của ý thức là một chuyện, nhưng thật khác khi ta phải nghiên cứu nó. Dơi, rốt cuộc, không trả lời bảng khảo sát.

Ý thức kháng cự lại việc phân tích bên ngoài, vì bản chất của nó nằm ở bên trong. Chúng ta có thể không biết làm một con dơi thì thế nào, nhưng mỗi đêm ta lại chạm đến câu hỏi cơ bản hơn: Làm bất cứ cái gì thì sẽ như thế nào?

Trong khi ta thức, trải nghiệm ý thức được định hình bởi cảm giác và hành động. Luồng dữ liệu cảm giác chảy vào, luồng vận động chảy ra, và sự trao đổi liên tục này với môi trường định vị trải nghiệm chủ quan của ta. Nhưng khi ngủ, cấu trúc đó tan rã và tái sắp xếp.

Hai đấu trường chính của giấc ngủ

Các giai đoạn ngủ được chia thành hai dạng lớn: non-REM và REM. Các nhà thần kinh học có thể theo dõi các trạng thái này và dấu ấn thần kinh riêng của chúng bằng điện não đồ (EEG), ghi lại hoạt động điện tập thể của các neurone vỏ não. Trong giai đoạn sâu của non-REM, các neurone rơi vào nhịp dao động chậm rãi, xen kẽ với khoảng lặng. Ở bên trong một sóng chậm như thế, về mặt chủ quan, chính là không tồn tại ở đâu cả.

Những nghiên cứu dùng EEG mật độ cao cho thấy khi các vùng vỏ não sau bị chi phối bởi sóng chậm, trải nghiệm ý thức thường vắng mặt. Ta chìm vào giấc ngủ non-REM vẫn biết cái cảm giác được là, rồi bỗng nhiên – chẳng còn gì cả. Một sự hủy diệt hoàn toàn của tính hiện hữu.

Chỉ trong nhịp điệu của giấc ngủ REM đầy mộng mị, ý thức mới tái xuất hiện, và ta quay lại cùng ký ức rằng nó đã biến mất như thế nào.

REM: khi ý thức bùng sáng trở lại

Bề ngoài, giấc ngủ REM trông giống sự nghỉ ngơi. Các trung tâm điều khiển vận động ở thân não chủ động ức chế cơ bắp, khiến ta tạm thời tê liệt, và khả năng đáp ứng với thế giới bên ngoài biến mất. Nhưng bên trong não, đèn sáng rực.

Những xung điện nhanh, không đồng bộ trỗi dậy ở vỏ não sau, với mức độ hoạt động trong các mạch cảm giác và cảm xúc ngang bằng – thậm chí vượt mức ban ngày. Đôi mắt ta nhắm lại, nhưng vỏ não thị giác lại hiện ra những mẫu hoạt động tương tự như khi xử lý cảnh thật.

Điều xuất hiện là giấc mơ – những tập phim ý thức được tạo dựng từ bên trong, trong một khoảng trống tri giác. Thành phần thiếu vắng khác chính là siêu nhận thức – tức nhận thức về chính sự nhận thức – và cảm giác chủ thể. Trong REM, ta có ý thức mà không hề nghi ngờ. Ta chìm đắm trọn vẹn, nhưng không có khả năng quan sát chính mình từ bên ngoài khoảnh khắc. Phần lớn người mơ không biết mình đang mơ; họ chỉ đơn giản tồn tại trong trải nghiệm. Giấc mơ là tồn tại mà không biết rằng mình tồn tại.

Giấc mơ sáng suốt: ngoại lệ hiếm hoi

Giấc mơ sáng suốt cung cấp một đối chứng. Trong một số ít trường hợp, người ngủ nhận ra tính phi thực của giấc mơ ngay từ bên trong nó. Trong các phòng thí nghiệm giấc ngủ, các nhà nghiên cứu huấn luyện người mơ báo hiệu sự tỉnh thức bằng chuyển động mắt có chủ đích, được ghi lại bằng điện nhãn đồ (EOG).

Dữ liệu từ fMRI và EEG cho thấy sự chuyển đổi sang giấc mơ sáng suốt trùng hợp với việc tái kích hoạt một phần vỏ não trước trán lưng bên, vỏ não đai trước, và vùng tiền khuy – những khu vực hỗ trợ siêu nhận thức vốn thường ngoại tuyến trong REM. Khi một giấc mơ trở nên sáng suốt, không phải trải nghiệm thay đổi, mà chính là khung bao quanh nó. Đèn vẫn sáng suốt cả thời gian, và giờ đây bạn biết điều đó.

Những giấc mơ bình thường có lẽ là sự diễn đạt rõ ràng nhất của việc tồn tại là như thế nào. Thay vì định nghĩa tính chủ quan từ bên ngoài, giấc ngủ REM cho phép ta vẽ bản đồ sự mất mát và trở lại của nó từ bên trong, hé lộ cấu trúc qua quá trình tháo rời. Giấc mơ trở thành một màn diễn tập sống động cho thách thức của Nagel: Ý thức không phải là thứ ta thực hiện hay một hành vi ta phát ra. Nó là một trạng thái của hoạt động nội tại tự duy trì, được định nghĩa bởi phẩm chất cảm nhận của trải nghiệm.

Khi ý thức bị tước bỏ

Điều gì còn lại khi trải nghiệm ý thức bị tước mất trí nhớ, tính chủ thể và phản tư bản thân? Tồn tại là như thế nào khi thiếu vắng chúng? Chúng ta có thể sẽ không bao giờ biết chính xác, nhưng ta có thể bước ra khỏi góc nhìn thống trị của mình để hiểu được tồn tại là như thế nào theo nghĩa cơ bản nhất.

Trong giấc ngủ, chúng ta tiến gần nhất có thể đến cái mà Nagel gọi là batness – cảm giác làm một con dơi – thứ dường như mãi ngoài tầm với.