Hãy nghĩ như quạ, lựa chọn như cua ẩn sĩ

Một cuộc trò chuyện về trí thông minh và ý thức với triết gia Peter Godfrey-Smith

Một trong những điều đầu tiên bạn học khi còn là sinh viên triết học là phải làm rõ thuật ngữ. Nếu bạn không định nghĩa sớm những khái niệm như Chúa, sự thật, hay ý chí tự do, bạn sẽ mất hàng giờ vòng vo rồi cuối cùng có lẽ vẫn bị điểm kém.

Nhiều điều bạn đọc về ý thức có nguy cơ cũng bị điểm kém, bởi khái niệm này quá phức tạp để có thể giả định rằng ai cũng hiểu cùng một thứ khi nói đến nó. Một người có thể bắt đầu bài viết về việc AI có thể có ý thức hay không bằng cách nói về một năng lực nhận thức nào đó, nhưng trước khi bạn kịp thốt lên phi lý rồi, họ đã chuyển sang một chủ đề hoàn toàn khác.

Với nhiều nhà khoa học, ý thức không phải là một thực thể đơn lẻ, mà là một cụm phức hợp của nhiều năng lực nhận thức, mỗi năng lực đủ để có một chuyên khảo riêng. Nhưng với Peter Godfrey-Smith, tác giả và triết gia khoa học, thuật ngữ này là một phạm trù rộng, bao quát, thường được dùng để chỉ trải nghiệm sống của một người – tức cảm giác như thế nào khi được là bạn.

Trong buổi phỏng vấn, Godfrey-Smith giải thích thế giới tự nhiên dạy chúng ta điều gì về những thành phần cốt lõi của tâm trí, và vương quốc động vật có thể giúp chúng ta tiến tới một định nghĩa khả dụng về ý thức ra sao. Chúng tôi tập trung vào ba phần then chốt thường được coi là nền tảng của ý thức: sự sáng tạo, trải nghiệm chủ quan, và điều ông gọi là sự cân nhắc – weighing up.

Bạn chịu được bao nhiêu đau đớn?

Trong nhiều quyết định, chúng ta cân nhắc giữa cái đem lại khoái cảm và cái mang đến đau đớn. Sự tính toán này là thành phần then chốt của ý thức, và thường được xem là một năng lực cao cấp. Sau cùng, phải có lý trí và trí thông minh mới có thể ngồi xuống lập bảng ưu và nhược điểm.

Godfrey-Smith nhắc tới một thí nghiệm tuyệt vời năm 2016 của nhóm tại Đại học Queen’s, Belfast, có thể làm lung lay ý niệm con người là duy nhất. Ông kể:

Một trong những cách thí nghiệm chính với cua ẩn sĩ là cho điện nhẹ vào con cua khi nó đang ở trong vỏ. Lập tức nó giật mình và rời bỏ vỏ. Nhưng nếu đó là một cái vỏ tốt, thay vì một cái vỏ kém chất lượng, chúng sẽ ít sẵn sàng rời đi hơn. Chúng cũng chịu đựng sốc nhiều hơn nếu ngửi thấy mùi kẻ săn mồi gần đó. Vì khi ấy, cái vỏ trở nên quý giá hơn, nên chúng càng ít muốn bỏ. Thế là có sự đánh đổi, sự cân nhắc giữa cường độ trải nghiệm và các yếu tố tích cực – tiêu cực khác trong tình huống.

Điều nổi bật không chỉ là hành vi tinh vi, mà còn là gợi ý rằng ngay cả cua ẩn sĩ cũng biết tính toán giữa chi phí (đau đớn, dễ bị tổn thương) và lợi ích (an toàn, thoải mái) – một dạng ra quyết định sơ khai.

Con người thì sao? Năm 2022, nhóm tại Đại học McGill công bố nghiên cứu cho thấy cơ chế này ở người. Họ yêu cầu người tham gia chọn mức độ đau đớn sẵn sàng chịu để đổi lấy một khoản tiền. Kết quả cho thấy có những mô hình thần kinh phân bố ở vùng não liên quan tới định giá phần thưởng, cảm xúc, kiểm soát điều hành và hành động có mục tiêu. Các tín hiệu âm tính đến từ vùng phần thưởng, tín hiệu dương tính từ vùng cảm xúc và điều khiển.

Nói cách khác, giống như cua ẩn sĩ cân nhắc giữa sự an toàn của vỏ và sốc điện, con người cũng liên tục thực hiện phân tích chi phí–lợi ích, xem phần thưởng có đáng với rủi ro đau đớn không.

Điều này cho thấy cân nhắc không phải món quà duy lý từ thần thánh, mà là sinh học thần kinh cơ bản. Nhiều quyết định hằng ngày của bạn – có nên đi tập gym, có nên trả lời email, có nên mua thanh socola – đều dựa vào phép toán thầm lặng trong vỏ não trước trán. Ở cả cua ẩn sĩ lẫn con người, cân nhắc không tách rời khỏi cảm xúc, mà hòa quyện với trải nghiệm có ý thức.

Những cách dùng khác của quả bóng bàn

Năm 1967, nhà tâm lý J.P. Guilford phát minh Bài kiểm tra Công dụng Thay thế (Alternate Uses Test) để đo khả năng sáng tạo. Người tham gia được yêu cầu liệt kê nhiều cách sử dụng cho một vật dụng thường ngày – giày, kẹp giấy, que gỗ. Hãy thử với một cây bút: nếu nghĩ ra hơn chín cách, bạn khá sáng tạo; hơn hai mươi, có lẽ bạn nên viết tiểu thuyết.

Sáng tạo và trí tưởng tượng – tư duy ngoài khuôn khổ – là thành phần thiết yếu của tâm trí con người. Nhưng chúng có xuất hiện ở động vật không? Có thể.

Godfrey-Smith nói: Tôi đồng ý rằng trí tưởng tượng có mối liên hệ rõ với trải nghiệm. Nhưng để phát hiện nó không dễ. Tôi nghĩ một nơi tốt để tìm là ở các hành vi của loài chim, đặc biệt là quạ và họ hàng của chúng.

Một video nổi tiếng của Alex Taylor trên YouTube về một con quạ tên Sheryl Crow minh họa điều này. Nó phải dùng một công cụ để lấy một công cụ khác, rồi mới lấy được thức ăn. Sau vài lần, Sheryl Crow trở nên rất thành thạo: thử, sai, thử, sai, thành công, và cuối cùng là thuần thục. Nó chỉ cần nhìn bài toán, rồi hành động ngay.

Godfrey-Smith bình luận: Trong tình huống đó, rất dễ bị cám dỗ để nói rằng con chim đang tưởng tượng con đường đến lời giải. Nó nhìn vào bố cục, hình dung làm cái này, hình dung làm cái kia.

Suy đoán, giả định và niềm tin

Định nghĩa cổ điển của ý thức luôn xoay quanh trải nghiệm chủ quan. Đó là con mắt của tâm trí – hình ảnh bạn thấy khi nhắm mắt và tưởng tượng một con rồng. Đó cũng là cảm giác riêng tư, cái mà triết gia gọi là qualia – cảm giác râm ran khi vuốt tay, tình yêu với cha mẹ, con cái, người bạn đời. Đặc điểm trực giác nhất và ám ảnh nhất của ý thức là có một bạn để cảm thấy.

Ở đây, chúng ta phải vượt khỏi tiến hóa và động vật học để bước vào vùng của suy đoán và niềm tin. Khoa học dựa vào dữ liệu quan sát được. Ta chỉ có thể đo hành vi của động vật, chứ không thể thấy trực tiếp bên trong đầu chúng.

Godfrey-Smith đồng ý, nhưng ông dẫn thêm bằng chứng về xử lý bên trong. Ví dụ, nghiên cứu 2015 tại Trường Y Johns Hopkins cho thấy chuột dùng bản đồ nhận thức để định hướng, có thể ghi nhớ và phát lại các lối đi đã đi. Ông nói: Đó không chỉ là bằng chứng hành vi, mà là mối liên hệ giữa xử lý nội tại và hành vi bên ngoài của động vật.

Một dinh thự với nhiều phòng

Cân nhắc, sáng tạo và trải nghiệm chủ quan – chỉ cần nhìn ba khía cạnh này của ý thức con người, ta đã thấy vấn đề rộng lớn phức tạp thế nào. Hỏi ý thức là gì? cũng giống hỏi hệ sinh thái là gì? – đó là mối quan hệ đan xen giữa nhiều yếu tố, một liên minh các năng lực nhận thức lớn hơn tổng số thành phần.

Xem ý thức như vậy giúp ta dễ lần theo dòng tiến hóa hơn. Thay vì hỏi ý thức đến từ khi nào, tốt hơn nên hỏi các yếu tố nào xuất hiện, theo thứ tự nào. Godfrey-Smith cho rằng hãy hình dung ý thức như một dinh thự nhiều phòng, với các cánh nhà khác nhau được thêm vào trong các nhánh tiến hóa khác nhau.

Ông chỉ ra ba nhóm động vật đã tiến hóa hệ thần kinh và hành vi phức tạp:

– Động vật có xương sống (bao gồm chim, thú và con người).

– Nhóm chân đầu (bạch tuộc, mực nang).

– Nhóm chân khớp (côn trùng, giáp xác).

Ý thức – hoặc ít nhất là các tiền đề của nó – có thể đã tiến hóa ba lần riêng biệt. Và kỳ lạ thay, ông nghĩ có thể tồn tại một sợi chỉ chung: Tôi dần tin rằng có nhiều sự thống nhất ở đó. Rằng đây thực sự là ba phiên bản khác nhau của cùng một đặc tính cơ bản.

Ý thức – một gói nhiều phần

Quan niệm này khiến ý thức vừa khó định nghĩa hơn, vừa thú vị hơn. Nếu nó là một gói hay bó, như Godfrey-Smith gọi, thì ta không nên mong đợi một đột phá khoa học duy nhất. Thay vào đó, cần khám phá từng thành phần – từng căn phòng – một cách riêng biệt: cân nhắc, mô phỏng nội tại, cảm xúc, sáng tạo, chú ý, tự nhận thức. Tất cả được đan kết, nhưng mỗi phần đều xứng đáng có nghiên cứu và nguồn quỹ riêng.

Có thể chúng ta sẽ không bao giờ đạt tới một định nghĩa thống nhất cuối cùng về ý thức. Có thể cách tiếp cận trung thực và khoa học hơn là nhìn vào bó này và hỏi: từng sợi của nó nói gì về phần còn lại? Bởi ý thức, như Godfrey-Smith nói, có thể không phải là một thứ. Nhưng điều đó không có nghĩa nó chẳng là gì cả.