Bên trong chất gây ảo giác xóa bỏ không gian, thời gian và cái tôi

5-MeO-DMT có thể mang lại một cách tiếp cận thực tiễn để chạm tới và nghiên cứu ý thức ở dạng cơ bản nhất.

Cầm trên tay một con cóc sa mạc Sonoran và bóp vào những tuyến nhầy trên đầu nó để lấy độc dịch là một trải nghiệm kỳ lạ. Nhưng còn kỳ lạ hơn nhiều là những gì một trong các hợp chất trong hỗn hợp đó có thể gây ra cho tâm trí con người. 5-MeO-DMT, hay đơn giản gọi là 5MeO, là một trong những chất gây ảo giác mạnh nhất thế giới, có khả năng phá vỡ cảm nhận về không gian, thời gian và bản ngã chỉ trong vài giây.

Giống như người anh em phân tử DMT, 5MeO xuất hiện tự nhiên trong nhiều loài thực vật, với tác động thường mờ dần trong vòng một giờ. Nhưng khác với hầu hết các chất gây ảo giác khác, 5MeO không làm tâm trí tràn ngập những ảo giác phức tạp. Thay vào đó, nó có xu hướng xóa sạch mọi thứ – ngoại trừ chính sự nhận thức.

Với một số người, kết quả không chỉ đơn thuần là một chuyến đi làm méo mó tâm trí. Đó là sự tháo rời hoàn toàn của trải nghiệm chủ quan – một cái nhìn thoáng qua, có lẽ, vào cái nằm bên dưới tất cả suy nghĩ, cảm giác và câu chuyện của chúng ta.

Mô hình tối giản của ý thức

Tâm trí chúng ta liên tục tràn ngập những thứ: suy nghĩ, cảm xúc, cảm giác cơ thể, hình ảnh, mùi hương, âm thanh. Trực giác ngây thơ khiến ta tin rằng đó là tất cả những gì tạo nên tâm trí. Nhưng nếu có một nền móng của trải nghiệm ý thức mà trên đó tất cả được xây dựng thì sao?

Trong nhiều thiên niên kỷ, truyền thống Phật giáo đã mô tả những trải nghiệm hé lộ một trạng thái tinh giản của tâm trí – trạng thái nhận thức thuần khiết. Việc chạm tới những trạng thái thô sơ, chưa bị che phủ này là động lực trung tâm của nhiều hành giả thiền. Từ góc nhìn khoa học ý thức, nó cũng là một con đường hấp dẫn để nghiên cứu các cơ chế nền tảng của trải nghiệm con người. Triết gia Thomas Metzinger chẳng hạn, lập luận rằng một mô hình tối giản của ý thức – tức là nhận thức không còn dư âm của suy nghĩ, cảm xúc hay cái tôi – có thể mang lại sự hiểu biết khoa học sâu sắc về bản chất của ý thức.

Tuy nhiên, đạt đến những trạng thái này qua thiền định là vô cùng khó, nếu không muốn nói là bất khả với đa số. Một số hành giả cả đời vẫn không đạt được, dù đã luyện tập hàng chục năm. Ngay cả với những người báo cáo đã có trải nghiệm ấy, mô tả của họ thường bị lẫn với ngôn ngữ và hình ảnh từ kinh điển Phật giáo, khiến khó tách biệt trải nghiệm thực với ám thị.

5-MeO-DMT có thể mang lại một cách tiếp cận thực tế hơn để chạm tới và nghiên cứu những trạng thái tinh gọn này của tâm trí. Là một nhà khoa học nghiên cứu ý thức, hầu hết công việc trước đây của tôi tập trung vào việc hiểu cách các chất gây ảo giác tác động lên não bộ con người. Và rồi tôi bắt gặp những báo cáo về người dùng 5MeO, mô tả những hiệu ứng giống như hành giả thiền lâu năm báo cáo.

Điều này thật phản trực giác. Bởi lẽ, các chất gây ảo giác thường thêm nhiều thứ vào tâm trí, chứ không xóa bớt. Chúng thường tạo ra đủ loại trải nghiệm chủ quan: ảo giác thị giác rực rỡ, cảm giác cơ thể, thay đổi trong nhận thức và tư duy, cũng như cảm giác hợp nhất với thế giới. DMT chẳng hạn – thành phần chính của thức uống ayahuasca vùng Amazon – có thể ném bạn vào những thế giới hình ảnh sống động, đầy hình học và sắc màu, đôi khi còn có những thực thể dường như có trí tuệ. Nhưng với 5MeO, điều xảy ra hoàn toàn khác: nó tháo rời triệt để mọi thế giới khả dĩ, chỉ chừa lại nhận thức.

Không có gì lạ khi 5MeO được gọi là Everest của các chất gây ảo giác, và trải nghiệm của nó thường được miêu tả là trắng xóa. Nhưng vượt trên khả năng xóa bỏ cảm giác không gian và thời gian, tác động thú vị nhất của nó nằm ở việc làm tan rã cái tôi. Đây là điểm mấu chốt. Liệu cái tôi có cần thiết cho ý thức hay không đã là một cuộc tranh luận hàng nghìn năm của triết học – và vẫn chưa có hồi kết.

Không giới hạn, không đối tượng, không chiều kích

Với niềm tin rằng 5MeO có thể mở ra một cửa sổ độc đáo vào ý thức, chúng tôi đã kiểm nghiệm xem nó có thực sự tạo ra trạng thái nhận thức thuần khiết không – và liệu nó có thể trở thành công cụ quan trọng cho khoa học ý thức. Thay vì nghiên cứu trong phòng thí nghiệm khép kín, chúng tôi chọn khảo sát trong thế giới thực. Chúng tôi đến các khóa trị liệu nơi người tham gia vốn đã dự định sử dụng 5MeO, và đo hoạt động não của họ bằng mũ EEG. EEG cho phép theo dõi các nhịp điệu não, vốn được dùng để đặc trưng các trạng thái ý thức khác nhau như ngủ, gây mê, hay thực vật. Hiểu các nhịp não dưới tác động của 5MeO có thể hé lộ cơ chế nền tảng của nhận thức thuần khiết.

Trước hết, chúng tôi cần xác nhận trải nghiệm đó có thực sự phản ánh trạng thái ý thức đã bị tháo rời nhưng vẫn giữ lại nhận thức không. Để làm vậy, chúng tôi phỏng vấn chi tiết bằng kỹ thuật vi mô hiện tượng học (microphenomenology), giúp người tham gia sống lại trải nghiệm một cách sống động thay vì chỉ nhớ lại. Phương pháp này giảm thiểu sự méo mó do hồi tưởng mơ hồ.

Kết quả hé lộ trải nghiệm 5MeO diễn ra qua nhiều giai đoạn. Chỉ vài giây sau khi hút, người dùng cảm nhận cơ thể hay trường nhìn như vỡ vụn, sụp đổ. Tiếp theo là giai đoạn chìm đắm, khi suy nghĩ dần biến mất, nhiều người cảm thấy họ trở thành cảm xúc thay vì chỉ cảm nhận nó.

Kế đó là giai đoạn trừu tượng, khi cơ thể tan biến hoàn toàn, tư duy biến mất. Một người kể: Không còn giới hạn, không còn đối tượng. Không cả chiều kích. Tôi không có suy nghĩ, không có giác quan… Nhưng tôi có một cảm nhận… giống như một kim tự tháp hay thứ gì đó… nhiều hơn là cảm giác về không gian.

Chỉ 29% đạt đến đỉnh cao của trải nghiệm 5MeO – chúng tôi gọi đó là mọi thứ và hư vô. Ở đây, nhận thức tồn tại không cùng cái tôi, thời gian hay không gian. Không còn phân biệt chủ thể – khách thể, không còn tư duy hay phản chiếu. Nhưng cùng lúc, trải nghiệm vẫn trọn vẹn, chứa đựng tất cả, đồng thời khơi gợi cảm giác trống rỗng. Một người nói: Tôi không còn ở đó. Giống như tôi chạm vào ‘sự trắng xóa’. Yên bình, hạnh phúc, mênh mông… Tôi là tất cả… Không có người quan sát… Không phải ‘tôi’. Tôi không biết chuyện gì đã xảy ra. Bằng cách nào đó, tôi thoáng thấy sự toàn thể.

Những mô tả này hé lộ một trạng thái ý thức tháo rời hoàn toàn nhưng vẫn giữ nhận thức – rất gần với mô hình tối giản mà Metzinger đề xuất. 5MeO dường như có thể là con đường dẫn vào nhận thức thuần khiết mà không cần dựa vào các hành giả thiền dày công luyện tập.

Dữ liệu EEG bổ sung cho báo cáo chủ quan, cho thấy giảm sóng alpha và beta – vốn điều phối liên kết giữa các vùng não cao và thấp. Sóng alpha giảm gắn với việc ranh giới bản ngã mờ đi, trong khi giảm sóng beta liên quan đến cảm giác thoát khỏi thân xác. Tất cả phù hợp với mô tả: cơ thể và câu chuyện cái tôi tan biến.

Tuy nhiên, một câu hỏi nảy sinh: làm sao một trạng thái ý thức tháo rời – không còn gì ngoài nhận thức – lại xuất hiện từ một trạng thái giảm ức chế thần kinh? Phân tích sâu hơn cho thấy có thể đây không phải là trạng thái trống rỗng, mà là quá đầy, khiến sự chú ý không còn khả năng nắm bắt thông tin có ý nghĩa.

Loại bỏ gánh nặng của tâm trí

Một trong những điểm nổi bật nhất là trải nghiệm tháo rời do 5MeO gây ra thường gắn liền với hạnh phúc và an lạc. Các thiền sư cũng báo cáo niềm lạc an tương tự khi đạt đến giai đoạn cao trong hành trì.

Tại sao nhận thức thuần khiết lại mang đến hạnh phúc? Chúng ta chưa rõ. Nhưng nó gợi mở câu hỏi hấp dẫn về mối quan hệ giữa ý thức và sức khỏe tinh thần. Có thể sự tràn ngập suy nghĩ, cảm giác, cảm xúc hàng ngày đè nặng lên tâm trí. Loại bỏ gánh nặng ấy giải phóng tâm trí để chỉ đơn giản trân trọng nhận thức, và trong sự giản dị đó, tìm thấy nơi nương tựa.

Tuy nhiên, 5MeO cũng có thể gây lo âu cao độ ở một số người trong quá trình tác động. Ngoài ra, các nghiên cứu mới cho thấy 5MeO thúc đẩy nhanh và bền vững khả năng tái tạo kết nối thần kinh (neuroplasticity), gia tăng số gai thần kinh trong vỏ não trước trán giữa – khu vực then chốt liên quan đến nhiều rối loạn tâm thần và cảm giác về bản ngã.

Kết luận

Nghiên cứu trong tương lai sẽ quyết định rõ hơn 5MeO tác động đến não như thế nào và lợi ích tiềm năng ra sao. Điều rõ ràng dần lên là: chất gây ảo giác này có thể là cánh cổng đáng tin cậy để tiếp cận những mô hình ý thức mà đa số con người không bao giờ chạm tới – những trải nghiệm đã được lột sạch suy nghĩ, cảm giác, cảm xúc. Đó là cái nhìn thoáng qua về nhận thức thuần khiết, vốn nằm yên lặng bên dưới mọi khoảnh khắc thức tỉnh.