Vì sao bạn luôn nên nghi ngờ nhận thức của mình?

Cho đến khi bạn có thể tự đánh giá được nhận thức của mình, câu trả lời tốt nhất là: đừng tin cả hai.

Bạn sẽ tin ai: tôi hay chính đôi mắt bạn?

Cho đến khi bạn có thể tự đánh giá được nhận thức của mình, câu trả lời tốt nhất là: đừng tin cả hai.

Ảo giác thị giác rất cuốn hút. Người ta thích thú khi tìm thấy hình con thỏ (hoặc con vịt) ẩn trong bức ảnh. Họ ngạc nhiên khi nhận ra mình có thể thấy một tam giác không hề tồn tại, hoặc cảm giác hình ảnh tĩnh đang chuyển động. Và hiếm ai có thể đến tháp nghiêng Pisa mà không chụp tấm ảnh chống đỡ tòa tháp.

Thế nhưng, đằng sau những trò vui mắt này là một sự thật đáng ngại: tâm trí con người rất dễ bị đánh lừa. Ánh sáng, góc nhìn, lối tắt tư duy, và kỳ vọng có thể bóp méo nhận thức về thực tại khách quan. Điều này không chỉ áp dụng cho thị giác, mà cho cả niềm tin, phán đoán, ký ức. Với Amy Herman – nhà sử học nghệ thuật và tác giả cuốn Visual Intelligence – những khiếm khuyết này nhắc nhở rằng chúng ta cần ý thức rõ giới hạn của mình và luôn chủ động kiểm tra lại những gì ta nghĩ là mình thấy.

Bỏ sót điều ngay trước mắt

Trong buổi học của mình, Herman thường bắt đầu bằng cách chiếu cho sinh viên xem chiếc váy.

Nếu bạn may mắn quên rồi, đó là hiện tượng mạng xã hội từng gây tranh cãi: một số người khẳng định chiếc váy màu đen – xanh, số khác lại chắc chắn nó trắng – vàng. Một số thậm chí thấy cả đỏ, bạc, nâu.

Taylor Swift còn đăng tweet nói rằng cả câu chuyện khiến cô cảm thấy bối rối và sợ hãi. (À, năm 2015, khi tranh cãi lớn nhất trên mạng chỉ xoay quanh… trang phục dạ tiệc).

Herman không muốn xới lại cuộc chiến mạng xã hội ấy. Thông điệp bà muốn đưa ra là: chúng ta không thể tin hoàn toàn vào nhận thức tức thì của mình, bởi chỉ một bức ảnh chiếc váy cũng đủ tạo ra khoảng cách giữa ta và thực tại khách quan. Và tất nhiên, ngoài đời thực ta còn phải đối mặt với những tình huống phức tạp hơn nhiều so với… một mảnh vải.

Bà nói: Tôi không lo bạn thấy váy trắng – vàng hay xanh – đen. Tôi lo khi bạn ngồi họp, trong phòng mổ, hay khi thẩm vấn nghi phạm – hai người có thể bước ra với hai nhận thức hoàn toàn khác nhau về cùng một sự việc. Đó mới là vấn đề.

Bài kiểm tra nhận thức

Herman tiếp tục cho sinh viên xem một bức ảnh và hỏi:

Bạn có thấy điều gì rõ ràng, chắc chắn trong bức ảnh này để có thể mô tả cho một người khác không nhìn vào nó không? Đó là gì?

Một vài cánh tay bắt đầu hạ xuống. Rồi bà gợi ý:

– Đây là một loài thú có vú.

– Nó đi bằng bốn chân.

– Nó là động vật đã được thuần hóa.

Bạn đoán ra chưa? Đó là một con bò – chính xác hơn là con bò của Renshaw. Bác sĩ Samuel Renshaw từng dùng hình ảnh này để nghiên cứu nhận thức và phát triển các bài tập thị giác giúp phi công hải quân Mỹ trong Thế chiến II nhanh chóng nhận diện máy bay địch.

Nếu bạn thấy ngay con bò thì tuyệt. Nếu không, bạn sẽ nhận ra nó dễ dàng hơn nhiều sau khi có gợi ý. Vẫn chưa thấy? Hãy nhờ ai đó chỉ cho bạn. Một khi đã thấy, bạn sẽ không thể không thấy nữa.

Kết luận của Herman cho lớp học là: Những gì não thấy và không thấy vô cùng phức tạp. Chúng ta phải tiếp cận thế nào khi hai người có nhận thức rất khác nhau về cùng một tình huống?

Hai bài học từ việc nghi ngờ nhận thức

Rèn luyện và vượt qua ấn tượng ban đầu

Đánh giá tốt cần luyện tập và sẵn sàng đi xa hơn ấn tượng tức thì. Con người thường thiên về phản ứng nhanh và coi trọng quá mức ấn tượng đầu tiên – được gọi là thiên kiến ấn tượng đầu tiên.

Nếu bạn không thấy con bò ngay, có thể bạn chỉ xem nó là một vệt loang. Đánh giá ấy dễ hiểu, nhưng không dẫn đến phân tích hiệu quả. Cũng như vậy, thiên kiến nhận thức có thể che lấp thông tin quan trọng. Bạn có thể đánh giá thấp năng lực của đồng nghiệp chỉ vì họ để lại ấn tượng đầu không tốt, hoặc giữ cổ phiếu quá lâu vì lúc đầu nó tăng trưởng tốt. Cả hai trường hợp, ấn tượng ban đầu cần được đánh giá lại khi có thêm dữ liệu.

Mở rộng nhận thức qua hợp tác

Mỗi người đều có giới hạn và điểm mù nhận thức. Hợp tác cho phép bạn tận dụng góc nhìn của người khác để củng cố khả năng đánh giá.

Bạn có thể tranh luận cả ngày về việc có bò hay không, váy xanh – đen hay trắng – vàng. Hoặc bạn có thể chấp nhận rằng nhận thức của mình đầy giả định. Bằng cách chủ động tìm thêm thông tin từ người khác, bạn có cái nhìn đầy đủ hơn về thực tại.

Trong trường hợp con bò của Renshaw, hợp tác đơn giản chỉ là nhờ ai đó vẽ đường viền con bò. Còn chiếc váy? Nhờ nghiên cứu, hợp tác, và một chút công cụ chỉnh sửa ảnh, cuối cùng người ta xác nhận: váy màu đen–xanh.

Kết luận

Tất cả cho thấy rằng: bằng việc rèn luyện kỹ thuật đánh giá và luôn nghi ngờ nhận thức của mình, bạn có thể cải thiện khả năng hiểu bản thân, hiểu cách người khác nhìn thế giới, và quan trọng nhất – hiểu đúng hơn những gì thực sự tồn tại ngoài kia.