Nhà văn Nguyễn Thành Long – Chất nhân văn lặng lẽ

Nguyễn Thành Long (1925 – 1991) là một trong những nhà văn tiêu biểu của nền văn học Việt Nam hiện đại, được biết đến với những tác phẩm truyện ngắn đậm chất thơ và lãng mạn.

Tiểu sử tác giả

Nguyễn Thành Long (1925 – 1991) là một trong những nhà văn tiêu biểu của nền văn học Việt Nam hiện đại, được biết đến với những tác phẩm truyện ngắn đậm chất thơ và lãng mạn. Sinh ra trong một thời kỳ đầy biến động của lịch sử dân tộc, từ kháng chiến chống Pháp đến thống nhất đất nước, cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của ông phản ánh chân thực những thăng trầm của một thế hệ trí thức Việt Nam.

Với khả năng miêu tả thiên nhiên tuyệt vời và sự tinh tế trong việc khắc họa tâm hồn con người, Nguyễn Thành Long đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng độc giả qua nhiều thế hệ. Đặc biệt, tác phẩm Lặng lẽ Sa Pa của ông đã trở thành một kiệt tác của truyện ngắn Việt Nam, được đưa vào chương trình giáo dục và được đánh giá cao về giá trị nghệ thuật.

Xuất thân và quá trình hình thành

Nguyễn Thành Long sinh năm 1925 tại huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam, nhưng nguyên quán ở Quy Nhơn, Bình Định, trong một gia đình viên chức nhỏ. Hoàn cảnh gia đình khiêm tốn nhưng có truyền thống yêu nước và cách mạng đã ảnh hưởng sâu sắc đến định hướng tư tưởng và nghệ thuật của ông. Thời niên thiếu, ông đã bộc lộ tài năng văn chương và có niềm đam mê với việc viết lách từ rất sớm.

Năm 18 tuổi, ông chuyển ra học ở Hà Nội và có viết cho báo Thanh Nghị vào năm 1943. Đây là bước đầu tiên trong hành trình văn chương của Nguyễn Thành Long, dù những tác phẩm thời kỳ này chưa để lại dấu ấn đáng kể.

Trước Cách mạng tháng Tám, ông có tham gia sáng tác theo xu hướng lãng mạn nhưng nhìn chung tác phẩm của ông chưa để lại dấu ấn cho người đọc. Thời kỳ này có thể coi là giai đoạn tập tành và tìm kiếm phong cách của nhà văn trẻ.

Sự kiện Cách mạng tháng Tám năm 1945 đã thay đổi hoàn toàn cuộc đời và định hướng sáng tác của Nguyễn Thành Long. Sau Cách mạng Tháng Tám, Nguyễn Thành Long tham gia hoạt động văn nghệ trong những năm kháng chiến chống Pháp (1946 – 1954) ở Nam Trung Bộ và bắt đầu viết văn vào thời gian này. Chính trong giai đoạn khốc liệt của kháng chiến, ông đã tìm thấy nguồn cảm hứng và định hình được phong cách sáng tác đặc trưng của mình.

Thời kỳ tập kết và phát triển nghệ thuật

Sau năm 1954, tập kết ra Bắc, Nguyễn Thành Long chuyển về sáng tác và biên tập. Đây là giai đoạn quan trọng nhất trong sự nghiệp văn chương của ông.

Việc tập kết ra Bắc không chỉ là sự thay đổi về địa lý mà còn mở ra một chương mới trong cuộc đời sáng tác. Miền Bắc với khí hậu, phong cảnh và con người khác biệt đã mang đến cho ông những trải nghiệm mới, tạo nên nguồn chất liệu phong phú cho việc sáng tác.

Có thể hình dung sáng tạo của Nguyễn Thành Long trải dài trên hai chặng: chặng thứ nhất, từ 1955 đến 1975; và chặng thứ hai từ 1975 đến khi ông ngừng bút. Chặng đầu, tác phẩm của ông chủ yếu miêu tả cuộc sống và con người miền Bắc trong thời kỳ xây dựng hậu phương. Tác phẩm đầu tay Bát cơm Cụ Hồ được viết năm 1952, đánh dấu sự khởi đầu chính thức của sự nghiệp văn chương.

Giai đoạn từ năm 1975 trở đi, khi đất nước thống nhất, Nguyễn Thành Long có cơ hội trở về thăm quê hương Nam Trung Bộ. Chặng thứ hai, các tác phẩm chủ yếu lại đề cập đến những khung cảnh đoàn viên giữa người Nam kẻ Bắc sau bao năm ly tán do chiến tranh và những số phận đổi đời từ chế độ cũ sang chế độ mới. Đây là thời kỳ ông viết về nỗi nhớ quê hương và những trải nghiệm khi trở về với mảnh đất sinh thành.

Phong cách và triết lý sáng tác

Nguyễn Thành Long nhìn con người theo tinh thần cổ tích, nghĩa là tốt xấu rạch ròi, phân minh. Cái nhìn, cách cảm thụ của ông về đời sống thật sáng rõ, dứt khoát.

Đây là đặc điểm nổi bật trong cách tiếp cận nghệ thuật của ông, thể hiện một thế giới quan tích cực và lạc quan về bản chất con người. Cái nhìn về đời sống của ông là cái nhìn đạo đức, lấy đạo đức truyền thống được bổ sung thêm những phẩm chất của con người mới để lựa chọn nhân vật, soi xét nhân vật.

Tất cả những con người tốt đẹp mà nhà văn lựa chọn và miêu tả đều thấm nhuần một tinh thần khảng khái nhuốm chất lãng mạn của cả một thế hệ những năm sau 1945.

Chính tinh thần lãng mạn cách mạng này đã tạo nên nét đặc trưng trong tác phẩm của ông, làm cho các nhân vật mang tính lý tưởng hóa nhưng vẫn giữ được sự chân thực về mặt cảm xúc.

Tác phẩm tiêu biểu

Trong suốt sự nghiệp sáng tác kéo dài gần bốn thập kỷ, Nguyễn Thành Long đã để lại một kho tàng tác phẩm phong phú và đa dạng, bao gồm truyện ngắn, tập ký và một số tác phẩm thơ.

Các tác phẩm của ông không chỉ phản ánh chân thực cuộc sống xã hội qua nhiều giai đoạn lịch sử mà còn thể hiện tài năng miêu tả thiên nhiên tuyệt vời và khả năng khắc họa tâm hồn con người tinh tế.

Từ những tác phẩm đầu tay mang tính thời sự đến những kiệt tác về sau được đánh giá cao về mặt nghệ thuật, Nguyễn Thành Long đã chứng minh được sự đa năng và sâu sắc trong nghệ thuật sáng tác của mình.

Những tác phẩm chính và quá trình phát triển

Các tác phẩm chính của ông bao gồm: Bát cơm Cụ Hồ (1952), Chuyện nhà chuyện xưởng (1962), Những tiếng vỗ cánh (1967), Giữa trong xanh (1972), Nửa đêm về sáng (1978), Lý Sơn mùa tỏi (1981), Sáng mai nào, xế chiều nào (1984). Qua danh sách tác phẩm này, có thể thấy sự phát triển liên tục trong sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Thành Long, từ những năm 1950 cho đến cuối thập niên 1980.

Tác phẩm Bát cơm Cụ Hồ (1952) đánh dấu sự khởi đầu chính thức trong sự nghiệp văn chương của ông, thể hiện tình yêu và lòng biết ơn đối với lãnh tụ Hồ Chí Minh. Chuyện nhà chuyện xưởng (1962) phản ánh cuộc sống lao động sản xuất trong thời kỳ xây dựng chủ nghĩa xã hội. Những tiếng vỗ cánh (1967) tiếp tục khắc họa những con người lao động với ý chí vươn lên mạnh mẽ.

Tập truyện Giữa trong xanh (1972) có thể coi là đỉnh cao trong sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Thành Long, bao gồm truyện ngắn kinh điển Lặng lẽ Sa Pa. Truyện ngắn Lặng lẽ Sa Pa viết năm 1970, sau chuyến đi thực tế Lào Cai của nhà văn, được in trong tập Giữa trong xanh (1972). Đây chính là tác phẩm tiêu biểu nhất, tạo nên danh tiếng và vị thế của ông trong văn đàn.

Đặc sắc nghệ thuật của Lặng lẽ Sa Pa

Truyện ngắn Lặng lẽ Sa Pa là truyện ngắn tiêu biểu nhất cho phong cách Nguyễn Thành Long. Tác phẩm này không chỉ thể hiện tài năng miêu tả của nhà văn mà còn phản ánh triết lý sống và cách nhìn nghệ thuật đặc trưng của ông.

Lặng lẽ Sa Pa là kết quả của chuyến đi thực tế lên vùng Lào Cai vào mùa hè năm 1970 của nhà văn, cho thấy ông luôn gắn bó chặt chẽ với cuộc sống thực tế để tạo nên những tác phẩm chân thực và sống động.

Tình huống truyện là cuộc gặp gỡ có phần khá tình cờ, độc đáo giữa người hoạ sĩ già, cô gái kỹ sư nông nghiệp và anh thanh niên làm nghề khí tượng trên núi cao. Cách bố trí tình huống này thể hiện kỹ năng tổ chức cốt truyện tinh tế của nhà văn. Mỗi nhân vật đều có hoàn cảnh và mục đích riêng, nhưng khi gặp nhau tại một nơi hẻo lánh trên núi cao, họ tạo nên một moment đặc biệt đầy ý nghĩa.

Lặng lẽ Sa Pa thành công nhất ở chỗ nhà văn đã tạo ra được một không khí nghệ thuật ủ ướp toàn tác phẩm, trong mỗi nhân vật, mỗi chi tiết, trong từng câu chữ. Không khí lặng lẽ, mơ màng, sâu lắng đã tạo nên sức hấp dẫn độc đáo của tác phẩm.

Cái không khí đó bao trùm lên toàn câu chuyện là một không khí lặng lẽ mơ màng sâu lắng. Lặng lẽ trong khung cảnh. Lặng lẽ trong suy nghĩ. Lặng lẽ trong sự đổi thay của tâm hồn nhân vật.

Tài năng miêu tả thiên nhiên

Văn Nguyễn Thành Long đẹp nhất là ở những trang miêu tả thiên nhiên. Khi dựng lên bức tranh thiên nhiên, nhà văn đã đạt được điều mà không phải nhà văn nào cũng có được: đưa cả cái không khí, hơi thở của thiên nhiên vào trang viết. Đây chính là điểm mạnh đặc biệt trong nghệ thuật của Nguyễn Thành Long, tạo nên sự khác biệt và độc đáo trong phong cách của ông.

Khi miêu tả phong cảnh, ngòi bút Nguyễn Thành Long thường ưu tiên cho ánh sáng, những ánh sáng tinh khôi, rung động, có chút gì bí ẩn của thiên nhiên vĩnh hằng.

Những đoạn văn miêu tả cảnh biển cả, thành phố Đà Lạt hay rừng thông Sa Pa trong các tác phẩm của ông đều được đánh giá là những trang văn xuôi đẹp nhất của văn học Việt Nam. Văn của Nguyễn Thành Long bao giờ cũng hân hoan những ánh sáng muôn màu – hiểu theo nghĩa chân thực nhất của hình ảnh này.

Sức ảnh hưởng của nhà văn

Nguyễn Thành Long không chỉ là một nhà văn tài năng mà còn là một hiện tượng văn học đặc biệt trong nền văn học Việt Nam hiện đại. Sức ảnh hưởng của ông không giới hạn trong thời gian sống mà còn kéo dài qua nhiều thế hệ độc giả và nhà văn sau này.

Thông qua các tác phẩm, đặc biệt là Lặng lẽ Sa Pa, ông đã tạo ra một phong cách sáng tác độc đáo, ảnh hưởng đến cách nhìn và cách viết về thiên nhiên, con người và tình yêu quê hương trong văn học Việt Nam. Tác động của ông không chỉ thể hiện ở mặt nghệ thuật mà còn góp phần định hình ý thức thẩm mỹ và giá trị nhân văn của một thế hệ.

Ảnh hưởng đến phong cách miêu tả thiên nhiên

Nhờ đi vào cuộc sống, đi cần mẫn và hào hứng khắp đất nước quê hương, nên nhà văn có những trang văn rất đẹp, gọi ra được những cái thơ mộng, tình tứ riêng của mỗi vùng miền. Nguyễn Thành Long đã tạo ra một trường phái miêu tả thiên nhiên đặc sắc trong văn học Việt Nam. Không chỉ đơn thuần mô tả cảnh vật, ông còn thổi vào đó hồn thơ và cảm xúc, tạo nên những bức tranh thiên nhiên sống động và đầy chất thơ.

Phương pháp đi thực tế của Nguyễn Thành Long đã trở thành một xu hướng trong văn học thời kỳ này. Vào thời điểm mà Nguyễn Thành Long viết truyện, nền văn nghệ của ta đang đặc biệt đề cao cách thâm nhập trực tiếp của nhà văn vào cuộc sống được gọi là đi thực tế. Tuy nhiên, với ông, việc đi thực tế không chỉ là nhiệm vụ mà còn là đam mê khám phá và yêu mến đất nước.

Ông là người yêu đất nước, yêu mọi miền quê xứ sở, cảm thấy có cái thú được đi, được nhìn ngắm và thưởng ngoạn. Yêu nên muốn đi nhiều. Đi nhiều nên lại càng yêu. Tình yêu chân thành này đã tạo nên sức sống cho những trang miêu tả thiên nhiên trong tác phẩm của ông, khiến chúng không bao giờ trở thành những đoạn văn khô khan mà luôn tràn đầy cảm xúc và sức sống.

Tác động đến thế hệ nhà văn sau

Phong cách sáng tác của Nguyễn Thành Long, đặc biệt là khả năng tạo nên không khí nghệ thuật đặc trưng, đã ảnh hưởng sâu sắc đến nhiều nhà văn thế hệ sau. Những nhà văn tinh tường nghề nghiệp bao giờ cũng quan tâm đến cái không khí của truyện – không khí nghệ thuật. Nguyễn Thành Long đã thực sự thành công ở điểm này trong Lặng lẽ Sa Pa.

Cách ông xử lý mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên, giữa cảm xúc cá nhân và nhiệm vụ xã hội đã trở thành một mô hình cho nhiều tác phẩm sau này. Đặc biệt, việc ông biết cách khai thác tính chất lãng mạn trong bối cảnh cách mạng đã tạo nên một xu hướng trong văn học Việt Nam thời kỳ này.

Nguyễn Thành Long suốt đời thuỷ chung với thể loại truyện ngắn, và sự chuyên tâm này đã giúp ông hoàn thiện kỹ thuật viết truyện ngắn đến mức tinh túy. Kinh nghiệm và bí quyết của ông trong việc tạo dựng cốt truyện, xây dựng nhân vật và tạo không khí nghệ thuật đã trở thành bài học quý giá cho các thế hệ nhà văn sau.

Đóng góp vào giáo dục và đời sống văn hóa

Lặng lẽ Sa Pa được đưa vào chương trình môn Ngữ văn 9, điều này cho thấy tác động sâu rộng của tác phẩm đến việc giáo dục thẩm mỹ cho thế hệ trẻ. Việc một tác phẩm được đưa vào chương trình giáo dục chính thức không chỉ khẳng định giá trị nghệ thuật mà còn thể hiện ảnh hưởng văn hóa xã hội của nó.

Cái truyện ngắn Lặng lẽ Sa Pa của Nguyễn Thành Long càng về sau càng trở nên nổi tiếng, thành tác phẩm kinh điển để các nhà văn, nhà lý luận phê bình văn học ở xứ ta đưa vào giảng dạy trong hệ thống văn học nhà trường, trong các khóa học dài hạn, hoặc lớp bồi dưỡng viết văn. Điều này chứng tỏ tác phẩm không chỉ có giá trị giải trí mà còn có giá trị giáo dục và đào tạo nghề nghiệp.

Hơn nữa, thông qua tác phẩm Lặng lẽ Sa Pa, Nguyễn Thành Long đã góp phần đưa Sa Pa trở thành một địa danh văn học nổi tiếng. Với riêng tôi, Lặng lẽ Sa Pa không ngoại lệ, và tôi cũng ao ước được đặt chân đến Sa Pa. Nhiều độc giả đã có cảm giác tương tự, muốn khám phá Sa Pa sau khi đọc tác phẩm, điều này cho thấy sức mạnh gợi tả và sức hút của ngòi bút Nguyễn Thành Long.

Đánh giá trên văn đàn và trong lòng độc giả

Trong suốt quá trình sáng tác và cả sau khi qua đời, Nguyễn Thành Long luôn nhận được sự đánh giá tích cực từ giới phê bình văn học và tình yêu mến từ độc giả. Tuy nhiên, cũng như nhiều nhà văn khác, tác phẩm của ông cũng có những ưu điểm nổi bật và những hạn chế nhất định.

Việc nhận định một cách khách quan về giá trị văn học của Nguyễn Thành Long cần đặt trong bối cảnh lịch sử cụ thể và xu thế phát triển của nền văn học Việt Nam. Dù có những tranh luận về một số khía cạnh trong sáng tác của ông, không thể phủ nhận rằng Nguyễn Thành Long đã đóng góp những giá trị quan trọng cho kho tàng văn học dân tộc.

Đánh giá của giới phê bình và nghiên cứu văn học

Giới nghiên cứu phê bình đương thời cũng không dành nhiều bút mực lắm cho nhà văn này. Điều này có thể là do Nguyễn Thành Long không thuộc nhóm những nhà văn được chú ý nhiều nhất trong thời kỳ đó, hoặc do phong cách lãng mạn của ông không hoàn toàn phù hợp với xu hướng phê bình văn học chủ đạo lúc bấy giờ. Tuy nhiên, điều này không làm giảm giá trị thực sự của tác phẩm ông.

Về mặt nghệ thuật, các nhà phê bình đều ghi nhận tài năng đặc biệt của Nguyễn Thành Long trong việc miêu tả thiên nhiên. Phải có cách cảm thụ màu sắc theo kiểu hoạ sĩ mới có được những nét bút tài hoa, tinh tế đến vậy. Khả năng này được coi là điểm mạnh vượt trội của ông so với nhiều nhà văn cùng thời.

Tuy nhiên, cũng có những ý kiến cho rằng cách nhìn của Nguyễn Thành Long về con người có phần lý tưởng hóa quá mức. Các nhân vật của ông thường được xây dựng theo mô hình người tốt việc tốt, ít có những xung đột nội tâm phức tạp hay những mâu thuẫn sâu sắc. Điều này phản ánh xu hướng chung của văn học thời kỳ đó nhưng cũng là một hạn chế trong việc khắc họa chân dung con người một cách toàn diện.

Một số nhà phê bình cũng nhận xét rằng trong những tác phẩm về quê hương như Lý Sơn mùa tỏi, Nguyễn Thành Long đã sa vào tả thực, thấy sao viết vậy, như để thỏa nỗi nhớ mong những năm tháng ngày Bắc đêm Nam, nên nó mất đi chất thơ mộng, một thế mạnh vốn có của ông.

Khi tước bỏ bút pháp giàu chất thơ, Nguyễn Thành Long không còn là chính mình nữa. Điều này cho thấy rằng phong cách nghệ thuật của ông có những đặc thù riêng, khi tách khỏi những điều kiện tạo nên sức mạnh ấy thì tác phẩm sẽ mất đi sức hút.

Vị thế trong văn đàn và sự ghi nhận

Mặc dù không được đánh giá là một trong những nhà văn hàng đầu của thời kỳ, Nguyễn Thành Long vẫn giữ được vị thế ổn định trong văn đàn Việt Nam. Ông được coi là đại diện tiêu biểu cho một xu hướng lãng mạn trong văn học cách mạng, thể hiện cách nhìn tích cực và đầy tình yêu về con người và cuộc sống.

Hiện tượng nhà thơ của một bài thơ, nhà văn của một áng văn trong bất cứ nền văn chương nào, thời nào cũng có. Nguyễn Thành Long cũng thuộc trường hợp này với tác phẩm Lặng lẽ Sa Pa. Nghĩa là, trên thực tế thì không phải họ chỉ viết có một (thậm chí viết khá nhiều nữa kia), nhưng chỉ có một tác phẩm ấy thôi vượt qua được sự sàng lọc khắt khe của thời gian và còn lại. Văn chương có cái nghiệt ngã của nó. Thành nhà văn lớn đâu có nhiều. Có được một tác phẩm sống mãi cùng năm tháng cũng đã là quý giá.

Trong bối cảnh văn học Việt Nam sau 1945, Nguyễn Thành Long được xếp vào nhóm những nhà văn tiêu biểu thế hệ thứ hai, những người đã góp phần xây dựng nền tảng cho văn học hiện đại Việt Nam.

Dù không thuộc hàng những cây bút hàng đầu như Nguyễn Tuân, Tô Hoài hay Kim Lân, ông vẫn có chỗ đứng riêng với những đóng góp đặc sắc trong lĩnh vực truyện ngắn.

Tình yêu và sự đón nhận của độc giả

Trong lòng độc giả, Nguyễn Thành Long được yêu mến chủ yếu thông qua tác phẩm Lặng lẽ Sa Pa. Nhiều thế hệ độc giả đã có những trải nghiệm cảm xúc sâu sắc khi đọc tác phẩm này. Thời hoa niên, đọc truyện ngắn Lặng lẽ Sa Pa của nhà văn Nguyễn Thành Long, tôi đã khóc, như sau đó tôi từng rưng rưng trước những trang văn trữ tình và giàu tính nhân văn của Pautovsky và Aimatov.

Sức hấp dẫn của tác phẩm không chỉ nằm ở nội dung mà còn ở cách thức kể chuyện độc đáo và không khí thơ mộng mà nhà văn tạo ra. Nhiều độc giả sau khi đọc Lặng lẽ Sa Pa đã có mong muốn được đến thăm Sa Pa thật, điều này chứng tỏ sức mạnh gợi tả và khả năng tạo ra những hình ảnh sống động trong tưởng tượng của người đọc.

Đối với thế hệ độc giả hiện tại, khi nhìn lại những tác phẩm của Nguyễn Thành Long từ góc độ thời đại mới, có thể thấy được những giá trị vượt thời gian và những hạn chế mang tính thời đại. Ngày hôm nay, nhìn lại quãng những năm bảy chín tám mươi của thế kỷ XX vừa qua, không thể không thừa nhận rằng đất nước chúng ta đã rơi vào tình trạng kiệt quệ, đói khổ, thiếu thốn vô cùng. Tuy nhiên, điều này không làm giảm giá trị văn học và ý nghĩa nhân văn trong tác phẩm của ông.

Sự tồn tại qua thời gian và ý nghĩa đương đại

Đại đa số những áng văn thuần ngợi ca của Nguyễn Thành Long về cái thời lãng mạn thực sự đã không chứng minh được sức sống của chúng trong lòng bạn đọc hôm nay. Tuy nhiên, trong đó vẫn còn lại một tác phẩm độc sáng về một vùng cao Sa Pa ngàn đời ấy. Điều này cho thấy rằng không phải tất cả tác phẩm của một nhà văn đều có thể vượt qua được thời gian, nhưng chỉ cần có một tác phẩm thực sự xuất sắc cũng đủ để tên tuổi họ được ghi nhớ.

Trong tình yêu của người dân nước Việt dành cho Sa Pa hôm nay, có một phần là nhờ áng văn Lặng lẽ Sa Pa. Tác phẩm đã góp phần tạo nên hình ảnh thơ mộng và lãng mạn của Sa Pa trong tâm thức người Việt, ảnh hưởng đến cách nhìn nhận và cảm nhận về vùng đất này qua nhiều thế hệ.

Giá trị đương đại của Nguyễn Thành Long không chỉ nằm ở những thành tựu nghệ thuật mà còn ở tinh thần và thái độ sống mà ông thể hiện. Nhà văn đem nguyên cả cái niềm tin ấy vào trang viết. Sự chân thành và trong sáng trong cách nhìn về cuộc sống, dù có thể bị đánh giá là quá lý tưởng, vẫn mang lại những giá trị tích cực cho người đọc ngày nay.

Nguyễn Thành Long còn lại với bạn đọc hôm nay như một gương mặt đại diện cho một thời đại, một cách nhìn nghệ thuật và một tinh thần sống đáng trân trọng. Sự nghiệp văn chương của ông, dù có những hạn chế nhất định, vẫn là một phần quan trọng trong kho tàng văn học Việt Nam, góp phần làm phong phú thêm bức tranh văn học dân tộc với những sắc màu độc đáo và những giá trị nhân văn sâu sắc.