Nhà văn Tô Hoài – Số phận miền núi và phong tục

Nhà văn Tô Hoài (1920 – 2014) tên thật là Nguyễn Sen, sinh ngày 27 tháng 9 năm 1920 trong một gia đình làm nghề dệt lụa ở huyện Thanh Oai, Hà Đông, Hà Nội.

Tiểu sử tác giả

Nhà văn Tô Hoài (1920 – 2014) tên thật là Nguyễn Sen, sinh ngày 27 tháng 9 năm 1920 trong một gia đình làm nghề dệt lụa ở huyện Thanh Oai, Hà Đông, Hà Nội. Ông lớn lên ở làng Nghĩa Đô, huyện Từ Liêm, phủ Hoài Đức, tỉnh Hà Đông (nay thuộc phường Nghĩa Đô, quận Cầu Giấy, Hà Nội).

Chính vì thế mà, ông lấy bút danh là Tô Hoài, gắn với hai địa danh: sông Tô Lịch và phủ Hoài Đức. Suốt hành trình văn chương kéo dài 75 năm, nhà văn Tô Hoài đã để lại một di sản khổng lồ với hơn 170 tác phẩm thuộc nhiều thể loại: truyện ngắn, tiểu thuyết, hồi ký, kịch bản phim, tiểu luận và kinh nghiệm sáng tác, phục vụ đa dạng đối tượng độc giả từ người lớn đến thiếu nhi. Với cách tiếp cận văn chương độc đáo và khả năng quan sát tinh tế, ông đã trở thành một trong những cây bút quan trọng nhất của văn học Việt Nam hiện đại.

Thời thơ ấu và khởi điểm văn chương

Học hết bậc tiểu học, Tô Hoài vừa tự học, vừa làm đủ các nghề để kiếm sống như dạy học, bán hàng, kế toán hiệu buôn. Quê hương làng Nghĩa Đô với những cảnh quan thân thuộc đã trở thành nguồn cảm hứng vô tận cho sự nghiệp văn chương của ông. Thời nhỏ nhà văn ở đây chứng kiến cái làng này toàn là đường đất.

Lúc trẻ con, nhà văn học ở Trường Yên Thái, sau chuyển lên học ở Phó Đức Chính, trên đê Yên Phụ. Thế mà nhà văn đi bộ đi học lên tận đấy. Đặc biệt, sông Tô Lịch là nơi chơi bời thích hợp lắm – nơi ông trải qua tuổi thơ với những trò chơi dế, tích lũy kinh nghiệm thực tế về thế giới loài vật sau này trở thành nền tảng cho kiệt tác Dế mèn phiêu lưu ký.

Sự nghiệp văn chương của Tô Hoài bắt đầu từ những tác phẩm in trên Hà Nội tân văn và Tiểu thuyết thứ bảy vào cuối những năm 30 của thế kỷ XX. Năm nhà văn 17 tuổi, các ông mở cái tủ sách Truyền bá, bảo nhà văn viết cái truyện gì đăng cho chỗ ấy. Thế là nhà văn viết Con Dế mèn, khoảng 30 trang.

Cụ Vũ Đình Long cho in trên Tân Dân. Thành công ban đầu đã thúc đẩy ông tiếp tục sáng tác, viết tiếp, nối vào truyện Con Dế mèn thành Dế mèn phiêu lưu ký.

Hoạt động cách mạng và sự nghiệp báo chí

Không chỉ là nhà văn, Tô Hoài còn là một nhà hoạt động xã hội tích cực. Năm 1938, Tô Hoài tham gia tổ chức Ái hữu thợ dệt Hà Đông; năm 1943, gia nhập Văn hóa cứu quốc; đã từng bị thực dân Pháp bắt giam. Sau Cách mạng tháng Tám 1945, ông làm Báo Cứu quốc, tham gia các chiến dịch ở Việt Bắc, Tây Bắc.

Năm 1950, ông về công tác ở Hội Văn nghệ Việt Nam, từng làm Thư ký Tòa soạn Tạp chí Văn nghệ. Những trải nghiệm trong thời kỳ kháng chiến không chỉ rèn luyện bản lĩnh cách mạng mà còn cung cấp cho ông nguồn tư liệu phong phú cho sáng tác văn học về đề tài miền núi và đồng bào các dân tộc.

Tác phẩm tiêu biểu

Với kho tàng sáng tác đồ sộ, nhà văn Tô Hoài đã để lại những kiệt tác văn học bất hủ, góp phần định hình bản sắc văn học Việt Nam. Các tác phẩm của ông không chỉ thể hiện tài năng quan sát tinh tế mà còn phản ánh sâu sắc những vấn đề xã hội, văn hóa và nhân sinh.

Từ văn học thiếu nhi đến các tác phẩm dành cho người lớn, từ truyện ngắn đến tiểu thuyết dài kỳ, Tô Hoài đã chứng minh khả năng sáng tác đa dạng và phong phú của mình.

Dế mèn phiêu lưu ký – Kiệt tác văn học thiếu nhi

Trong số những tác phẩm gắn liền với tên tuổi của nhà văn Tô Hoài, phải kể đến Dế mèn phiêu lưu ký – cuốn sách của tuổi thơ mà ông sáng tác năm 1942 – khi đó, ông mới 22 tuổi.

Cuốn sách được tái bản nhiều lần, được dịch và xuất bản ở nhiều nước trên thế giới. Tác phẩm đã trở thành truyện gối đầu giường của biết bao thế hệ độc giả Việt Nam.

Con Dế mèn ấy, nó còn đi nhiều hơn nhà văn ấy. Cho đến nay theo như nhà văn biết, thì nó đã có mặt ở 37 nước trên thế giới. Tác phẩm được đánh giá là tác phẩm văn xuôi đặc sắc và nổi tiếng nhất của Tô Hoài viết về loài vật dành cho lứa tuổi thiếu nhi.

Với cách quan sát, cái nhìn tinh tế về loài vật, kết hợp với những nhận xét thông minh, hóm hỉnh, nhà văn đã đưa trẻ nhỏ đến với thế giới loài vật sinh động và cũng đầy yêu thương.

Qua các nhân vật Dế Mèn, Dế Trũi, Xiến Tóc trầm lặng, chị Cào Cào ồn ào duyên dáng, Bọ Ngựa kiêu căng hay Cóc huênh hoang, nhà văn đã khéo léo thể hiện quan niệm của mình về nhân sinh, về khát vọng của người lao động, về một cuộc sống hòa bình, yên vui và sự đoàn kết. Tác phẩm không chỉ mang giá trị giáo dục mà còn chứa đựng những triết lý sâu sắc về cuộc sống và con người.

Vợ chồng A Phủ – Tác phẩm về đề tài miền núi

Truyện ngắn xuất sắc Vợ chồng A Phủ của Tô Hoài viết về đề tài miền núi Tây Bắc được in trong tập Truyện Tây Bắc (năm 1953) là một tác phẩm nổi tiếng khác mà mỗi khi nhắc đến nhà văn, người đọc không thể không nhắc tới.

Tác phẩm được giải Nhất về truyện, ký (đồng hạng với tác phẩm Đất Nước đứng lên của nhà văn Nguyên Ngọc) – giải thưởng của Hội Văn nghệ Việt Nam 1954 – 1955. Vợ chồng A Phủ cũng được chuyển thể thành kịch bản điện ảnh.

Tác phẩm ra đời từ những trải nghiệm thực tế của nhà văn khi công tác ở miền núi Tây Bắc. Chuyến đi tám tháng ấy (1952) là đất nước và người miền Tây đã để thương để nhớ cho nhà văn nhiều, không thể bao giờ quên.

Không thể bao giờ quên được lúc vợ chồng A Phủ tiễn nhà văn ra khỏi dốc núi Tà Sùa rồi cũng vẫy tay gọi theo: Chéo lù! Chéo lù! (Trở lại! Trở lại!). Tình cảm sâu sắc dành cho đồng bào dân tộc thiểu số đã thúc đẩy ông viết nên tác phẩm này như một cách đem trở lại cho những người thương ấy một kỷ niệm tấm lòng mình.

Chuyện cũ Hà Nội – Từ điển sống về văn hóa Hà thành

Cùng với Những ngõ phố, Mẹ Mìn bố Mìn,… đọc Chuyện cũ Hà Nội – cuốn từ điển sống về văn hóa và từ ngữ dân gian của Hà Nội, độc giả có thể thấy được tình yêu đối với Hà Nội của nhà văn Tô Hoài. Đây là tập ký sự của ông kể về những câu chuyện gắn liền với con người, cảnh vật, phố phường Hà Nội của ngày xưa.

Một điều khiến tập ký sự này hấp dẫn là vì những câu chuyện, con người trong cuốn sách đều hoàn toàn có thật, tạo cảm giác thân thuộc, đầy sức sống cho Hà Nội trong một giai đoạn lịch sử.

Qua tác phẩm này, người đọc dù đến từ miền đất nào hay được sinh ra và lớn lên trên mảnh đất này, đều cảm được cái tinh khôi, dịu dàng của một Hà thành xưa cũ, cổ điển. Tác phẩm là minh chứng cho tình yêu sâu sắc của nhà văn dành cho quê hương và khả năng ghi lại những nét văn hóa truyền thống đang dần biến mất.

Sức ảnh hưởng của nhà văn

Nhà văn Tô Hoài không chỉ để lại dấu ấn qua những tác phẩm văn học mà còn có tác động sâu rộng đến nhiều lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội. Ông được coi là một hiện tượng văn học đặc biệt, một cây bút có sức ảnh hưởng lan tỏa không chỉ trong nước mà còn trên thế giới. Sự nghiệp văn chương của ông đã góp phần định hình diện mạo văn học Việt Nam hiện đại và để lại những giá trị văn hóa quý báu cho các thế hệ mai sau.

Ảnh hưởng quốc tế và sự lan tỏa văn hóa

Vì cái con dế mèn mà nhà văn được biết đến và được đi rất nhiều nước, đến mức có thời kỳ nhà văn được đi làm đối ngoại, là Phó Chủ tịch Ủy ban đoàn kết Á – Phi – Mỹ la – tinh.

Thông qua tác phẩm Dế mèn phiêu lưu ký, nhà văn Tô Hoài đã đưa văn hóa Việt Nam ra thế giới một cách tự nhiên và hiệu quả. Con Dế mèn ấy, nó còn đi nhiều hơn nhà văn ấy. Cho đến nay theo như nhà văn biết, thì nó đã có mặt ở 37 nước trên thế giới.

Sự thành công của Dế mèn phiêu lưu ký trên trường quốc tế đã chứng minh rằng văn học Việt Nam có thể vượt qua các rào cản văn hóa và ngôn ngữ để chạm đến trái tim độc giả toàn thế giới.

Tác phẩm được dịch ra nhiều thứ tiếng khác nhau, trở thành một trong những đại diện tiêu biểu cho văn học thiếu nhi châu Á. Điều này không chỉ nâng cao vị thế của văn học Việt Nam mà còn góp phần quảng bá hình ảnh đất nước và con người Việt Nam trên trường quốc tế.

Vai trò trong phong trào văn học và xã hội

Ông là Tổng Thư ký Hội Nhà văn Việt Nam (1957 – 1958); Phó Tổng Thư ký Hội Nhà văn Việt Nam (1958 – 1980); Chủ tịch Hội Văn nghệ Hà Nội (1986 – 1996).

Qua các vai trò lãnh đạo quan trọng trong các tổ chức văn học nghệ thuật, Tô Hoài đã có những đóng góp thiết thực cho sự phát triển của nền văn học nước nhà. Ông không chỉ là người sáng tác mà còn là người tổ chức, định hướng và dẫn dắt các hoạt động văn học nghệ thuật.

Với nhà văn Lê Phương Liên, nhà văn Tô Hoài không chỉ chăm lo sáng tác, ông còn như một người anh cả, một người cha, người ông dẫn dắt đàn em, đàn cháu… Hình ảnh của ông xuất hiện như là linh hồn của những sự kiện trong phong trào văn học nghệ thuật nói chung, phong trào Văn học thiếu nhi nói riêng và phong trào Văn học nghệ thuật của Thủ đô Hà Nội nói chung.

Ông được xem là người có ảnh hưởng lớn trong việc định hình và phát triển các phong trào văn học, đặc biệt là văn học thiếu nhi Việt Nam.

Tác động đến thế hệ trẻ và giáo dục

Tô Hoài đã có tác động sâu sắc đến việc hình thành thói quen đọc sách và tình yêu văn học ở thế hệ trẻ. Dế mèn phiêu lưu ký không chỉ là một tác phẩm giải trí mà còn là công cụ giáo dục có giá trị cao. Qua các nhân vật sinh động và những tình huống phiêu lưu hấp dẫn, tác phẩm đã truyền tải những bài học về tình bạn, lòng dũng cảm, tinh thần đoàn kết và khát vọng khám phá thế giới.

Nhiều tác phẩm của Tô Hoài đã được đưa vào chương trình giáo dục phổ thông, trở thành những tài liệu học tập quan trọng giúp học sinh hiểu sâu hơn về văn học Việt Nam và các giá trị nhân văn. Ông đã góp phần tạo nên một thế hệ độc giả có tình yêu chân chính với văn học và có khả năng cảm thụ nghệ thuật từ những năm tháng tuổi thơ.

Đánh giá trên văn đàn và trong lòng độc giả

Nhà văn Tô Hoài được công nhận là một trong những cây đại thụ của nền văn học Việt Nam hiện đại. Sự đánh giá cao về ông không chỉ đến từ các nhà phê bình chuyên nghiệp mà còn từ tình cảm chân thành của hàng triệu độc giả qua nhiều thế hệ. Cuộc đời và sự nghiệp văn chương của ông đã trở thành một hiện tượng độc đáo trong lịch sử văn học Việt Nam, để lại những dấu ấn khó phai trong lòng người đọc và trên văn đàn nước nhà.

Đánh giá từ giới phê bình và đồng nghiệp

Có những nhà văn, nhà thơ làm vinh dự cho chữ Hán, làm vinh dự cho chữ Nôm. Anh Tô Hoài, cùng với Nguyễn Công Hoan, Ngô Tất Tố… làm vinh dự cho chữ Quốc ngữ – đó là nhận định của nhà thơ Hữu Thỉnh, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam. Đánh giá này đã đặt Tô Hoài vào vị trí đặc biệt trong lịch sử văn học Việt Nam, như một người có công lớn trong việc phát triển và làm phong phú ngôn ngữ văn học Việt Nam.

Còn theo nhà thơ Trần Đăng Khoa, Tô Hoài là một nhà văn lớn, một ông khổng lồ với số lượng tác phẩm thật đồ sộ. Ông viết đủ các thể loại: từ tiểu thuyết, truyện vừa, bút ký, ký sự, truyện ngắn, hồi ký, tự truyện, tiểu luận phê bình, truyện viết cho thiếu nhi, cho đến cả các bài báo ngắn, các bài điểm sách chỉ bằng một… bàn tay trẻ con.

Tô Hoài thực sự là nhà văn chuyên nghiệp. Nghĩa là ông hoàn toàn sống được bằng nghề văn. Ngồi đâu, ông cũng viết được văn, kể cả trong những lúc hội họp.

Nhà phê bình văn học Nguyễn Đăng Mạnh cho rằng, có thể ví Tô Hoài như một pho từ điển sống, trong làng văn chương Việt. Ông có thói quen nhận định về một ai hay một tác phẩm nào đấy mà không cần dẫn chứng nhưng người nghe phải tâm phục khẩu phục vì sự tinh tế và sắc sảo của ông.

Điều này cho thấy uy tín và vị thế đặc biệt của nhà văn Tô Hoài trong cộng đồng văn học, nơi ông được xem như một cây cột trụ tinh thần và là người có tiếng nói có trọng lượng trong mọi vấn đề văn học nghệ thuật.

Phong cách và đặc điểm sáng tác độc đáo

Quen biết nhiều, từng trải lắm, Tô Hoài đã trở thành một cuốn từ điển sống của nghề văn. Thời gian sẽ sàng lọc để chọn ra những gì tinh hoa mà Tô Hoài đã viết, làm giàu cho văn học Việt Nam – nhà phê bình Vương Trí Nhàn nhận định. Văn chương của Tô Hoài là sự trộn lẫn một cách tài tình, biến hóa giữa hư cấu và sự thực, không chỉ hấp dẫn người đọc ở nguồn tư liệu tươi rói về đời sống văn nghệ một thời mà còn ở giọng kể và cách tạo không khí truyện kể.

Dù ở thể loại nào, hồi ký hay tiểu thuyết, nhân vật của Tô Hoài luôn giàu trải nghiệm, chuyển dẫn từ quá khứ đến hiện tại nhờ hồi tưởng và liên tưởng, với giọng kể hóm hỉnh thể hiện cái nhìn bình thản và an nhiên trước mọi biến cố. Sự linh hoạt của ngòi bút và phong cách văn xuôi hấp dẫn của Tô Hoài có lẽ bắt nguồn từ chính quan niệm của ông: cuộc đời như văn chương.

Điều này đã tạo nên một phong cách riêng biệt và đặc trưng trong cách viết của nhà văn, khiến tác phẩm của ông có sức hút đặc biệt với độc giả.

Giá trị lịch sử và văn hóa

Riêng đối với Hà Nội, sự nghiệp văn chương của Tô Hoài là một kho báu – nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên, Chủ tịch Hội Nhà văn Hà Nội khẳng định. Nhờ Tô Hoài, một người chưa biết Hà Nội chỉ đọc các sách của ông về chốn kinh thành này thôi đã đủ để hiểu Hà Nội là gì và thế nào. Nhờ ông, các thế hệ mai sau muốn tìm hiểu, muốn phục dựng, muốn làm lịch sử, nghệ thuật về Hà Nội đều có tư liệu của một chứng nhân đáng tin cậy.

Ở một góc nhìn khác, cố nhà văn được đánh giá là luôn khác biệt và mới mẻ bởi ông là người giải ảo – phơi bày sự thật, những sự thật lịch sử mà nhiều người thực sự đã lãng quên. Trong các trang viết của Tô Hoài, lịch sử đã được giải ảo, rất khác và mới. Khác không phải là đi ngược với những gì ta đã được biết trong sử sách mà là cụ thể, phong phú, sống động vượt xa những dòng chữ ngắn gọn, có khi sơ sài trong sách sử.

Trong vai trò một nhà văn, ông đã để lại cho con cháu thế hệ sau một thứ tài sản vô giá, đó chính là những ký ức rõ ràng và trọn vẹn về thời trước. Ai cũng có quá khứ, một dân tộc cũng thế. Và ai cũng có quyền được biết quá khứ của dân tộc mình.

Tô Hoài đã gánh lấy trách nhiệm cho biết về quá khứ với vai trò là một chứng nhân mang trong mình sứ mạng của người cầm bút. Trong trang viết của Tô Hoài, tác giả không phân biệt tốt hay xấu, cái được đề cao là sự thật, là hiện thực, dù có là hiện thực tàn nhẫn, khốc liệt, chua cay, đau xót.

Tình cảm của độc giả qua các thế hệ

Hàng triệu người chưa từng biết ông đã say mê đọc văn ông và thán phục ông. Tình yêu của độc giả dành cho Tô Hoài không chỉ dừng lại ở những tác phẩm nổi tiếng mà còn thể hiện qua sự gắn bó lâu dài với từng trang sách của ông.

Đặc biệt, Dế mèn phiêu lưu ký đã trở thành người bạn thân thiết của tuổi thơ nhiều thế hệ, tạo nên những ký ức đẹp không thể phai mờ.

Nhiều tác phẩm của Tô Hoài đã được đưa vào chương trình văn học trong nhà trường. Và nhắc đến Tô Hoài, lũ trẻ – dù thờ ơ với văn chương đến mấy – cũng đều ồ lên vì biết rằng đó là người đã sinh ra cậu Dế Mèn tinh nghịch, đáng yêu cho tuổi thơ của mình.

Điều này cho thấy sức ảnh hưởng sâu rộng và lâu bền của tác phẩm Tô Hoài đối với các thế hệ độc giả trẻ, từ những người đã trưởng thành đến những em nhỏ mới bắt đầu làm quen với văn học.

Tô Hoài không chỉ được yêu mến bởi khả năng sáng tác tài hoa mà còn bởi tính cách con người giản dị, gần gũi. Ông vẫn đó, trong từng trang sách, dịu dàng và thủ thỉ giúp ta nghĩ đúng, nhắc ta biết yêu thương con người hơn hết thảy mọi thứ trên đời.

Những giá trị nhân văn sâu sắc mà ông truyền tải qua tác phẩm đã chạm đến trái tim độc giả, tạo nên sự kết nối tâm linh giữa tác giả và người đọc vượt qua mọi ranh giới thời gian và không gian.

Những giải thưởng và vinh danh

Cả cuộc đời cầm bút, với những nỗ lực không mệt mỏi, nhà văn Tô Hoài đã được trao nhiều giải thưởng văn học quan trọng: Năm 1956, Giải Nhất tiểu thuyết Hội Văn nghệ Việt Nam với Truyện Tây Bắc. Năm 1967, Giải A Hội Văn nghệ Hà Nội với tiểu thuyết Quê nhà. Năm 1970, Giải thưởng Hoa Sen Hội Nhà văn Á – Phi 1970 với tiểu thuyết Miền Tây. Năm 1980, Giải thưởng Thăng Long (Ủy ban nhân dân thành phố Hà Nội) với tập hồi ký Chuyện cũ Hà Nội.

Đặc biệt, năm 1996, ông được trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật đợt I – vinh dự cao quý nhất dành cho các nghệ sĩ, nhà văn Việt Nam. Năm 2010, ông được trao Giải thưởng Bùi Xuân Phái – Vì tình yêu Hà Nội, khẳng định tình cảm đặc biệt và những đóng góp to lớn của ông trong việc gìn giữ, tôn vinh giá trị văn hóa truyền thống của Thủ đô.

Những giải thưởng này không chỉ là sự ghi nhận xứng đang cho tài năng và công lao của nhà văn mà còn là minh chứng cho vị thế đặc biệt của ông trong nền văn học Việt Nam. Sự công nhận từ các tổ chức văn học uy tín trong nước và quốc tế đã khẳng định giá trị nghệ thuật và ý nghĩa xã hội sâu sắc của những tác phẩm mà Tô Hoài đã để lại cho đời.

Di sản tinh thần và ảnh hưởng lâu dài

Nhà văn Tô Hoài – cây đại thụ trong giới văn chương, người sống vắt mình suốt từ những thập niên đầu của thế kỷ XX cho đến tận bây giờ để viết hàng ngàn trang sách, với nhiều cung bậc tình cảm cho nhiều thế hệ độc giả. Ông ra đi trong niềm nhớ, niềm thương của nhiều người. Tên tuổi và tác phẩm của ông sẽ sống mãi trong lòng các thế hệ độc giả.

Văn chương Tô Hoài sẽ còn mãi, xanh biếc theo thời gian vì nó lưu giữ cho chúng ta đời sống, phả lại nhịp đập của lịch sử, nói lên câu chuyện muôn đời của kiếp nhân sinh. Dù thời gian có trôi qua, những giá trị mà ông gửi gắm trong từng tác phẩm vẫn giữ nguyên sức sống và tiếp tục lan tỏa đến với các thế hệ độc giả mai sau.

Sự ra đi của nhà văn Tô Hoài vào ngày 6 tháng 7 năm 2014 tại Hà Nội ở tuổi 95 đã để lại một khoảng trống lớn trong làng văn Việt Nam. Tuy nhiên, di sản tinh thần mà ông để lại sẽ mãi mãi là nguồn cảm hứng và là tài sản quý báu của nền văn học dân tộc.

Cuộc đời và sự nghiệp của nhà văn Tô Hoài là một minh chứng sống động cho việc một người nghệ sĩ chân chính có thể góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn hóa dân tộc và để lại những giá trị tốt đẹp cho nhân loại.