Khi cha bạn là nhà ảo thuật, bạn sẽ tin vào điều gì?

Một tuổi thơ sống dưới bùa mê của những màn nhanh tay đã dạy cho tôi hoài nghi, tò mò và thói quen nhìn xuống bên dưới bề mặt.

Phần lớn những bài học quan sát đầu tiên của tôi không đến từ phòng thí nghiệm mà từ phòng khách, với người cha trong bộ tuxedo và chiếc mũ chóp. Đối với mọi người khác, ông là Big Ed, một bác sĩ to hơn cả đời thật đồng thời là nhà ảo thuật, cung thủ, tay kể chuyện bậc thầy và còn nhiều thứ khác nữa. Ban ngày, ông làm bệnh nhân mê mẩn bởi sự tự tin thoải mái; ban đêm, ông khiến khách khứa choáng ngợp với những màn nhanh tay, gọi những đồng xu từ sau tai họ hoặc rút ra vô số chiếc khăn từ ống tay áo. Với tôi, ông vừa là người chữa lành vừa là ảo thuật gia, vừa là nhà khoa học vừa là nghệ sĩ trình diễn.

Khi cha bạn là nhà ảo thuật, bạn sẽ tin vào điều gì? Khi còn nhỏ, ranh giới giữa cái thực và cái không thực rất mỏng. Tôi muốn tin vào con thỏ được kéo ra từ chiếc mũ, chiếc bóng đèn lơ lửng, những màn thoát hiểm kỳ diệu. Nhưng ngay cả khi còn là một cậu bé, tôi đã bắt đầu để ý tới những đường nối: tia lóe lên rất nhỏ của một lá bài giấu kín, chỗ phồng tí xíu trong tay áo nơi đồng xu đang chờ. Điều mà người khác vỗ tay như một điều bí ẩn thì với tôi trở thành một bài toán đang chờ lời giải.

Nếu một màn ảo thuật lừa được tôi, tôi coi đó là nhiệm vụ của mình phải tìm ra cách nó hoạt động.

Không phải sự hoài nghi cay nghiệt mà chính là sự tò mò thúc đẩy tôi. Tôi học được rằng mọi ảo giác, dù mê hoặc đến đâu, đều có một cơ chế đằng sau. Ảo thuật là một lời mời gọi nhìn kỹ hơn, để hỏi: Điều này thực sự hoạt động như thế nào?

Câu hỏi đó – được lặp đi lặp lại suốt thời thơ ấu – đã thúc đẩy quá trình tập sự khoa học của tôi. Tôi trở thành trợ lý của cha, khiêng đạo cụ, tập dượt lời thoại, đóng vai người đỡ lời nghiêm túc trên sân khấu. Nhưng tôi cũng là kẻ hoài nghi của ông. Nếu một màn ảo thuật lừa được tôi, tôi coi đó là nhiệm vụ của mình phải tìm ra cách nó hoạt động. Khi ông thành công, tôi vỗ tay tán thưởng; khi tôi tìm ra bí mật, tôi cảm thấy thỏa mãn như vừa khám phá một quy luật của tự nhiên.

Từ ảo thuật, tôi học được sự hoài nghi, và từ sự hoài nghi, tôi học được đòi hỏi bằng chứng. Điều gì đó chỉ trông có vẻ đúng là chưa đủ. Tôi muốn biết cái thực tại nằm bên dưới.

Thái độ đặt câu hỏi ấy không chỉ dừng ở sân khấu. Lớn lên trong thập niên 1950, thế giới bên ngoài ngôi nhà chúng tôi đã đậm đặc tính trình diễn: những buổi diễn tập thời Chiến tranh Lạnh ở trường, những bữa tiệc cocktail nơi người lớn đeo những chiếc mặt nạ vui vẻ trong khi lo âu âm ỉ, một nền văn hóa say mê bề ngoài. Cha tôi, một bác sĩ trong thời kỳ hoàng kim của thuốc an thần, là hiện thân của mâu thuẫn – vừa có khả năng chữa lành thực sự, vừa có khả năng tự kiến tạo bản ngã đầy hoành tráng.

Chính trong cái lò luyện giữa ảo giác và thực tại đó tôi bắt đầu hình thành bản ngã của mình, không chỉ như một người con mà còn như một nhà khoa học đang lớn. Nếu ảo thuật phụ thuộc vào sự đánh lừa, thì khoa học dường như còn là thứ phép màu vĩ đại hơn, vì nó dựa trên việc đặt những câu hỏi đúng và để cho bằng chứng trả lời.

Đến tuổi thiếu niên, tôi đã bắt đầu những thí nghiệm vụng về của riêng mình. Tôi bấm giờ xem một que diêm cháy được bao lâu trong các điều kiện khác nhau, cân khối lượng trong bộ dụng cụ hóa học trước và sau phản ứng, vẽ sơ đồ bầu trời đêm từ sân sau nhà chúng tôi ở New Jersey. Chẳng có gì trong số đó là khoa học chính quy, nhưng tất cả mang cùng một tinh thần với việc tháo tung các màn ảo thuật của cha: nhìn xuống dưới bề mặt, kiểm chứng linh cảm, khăng khăng rằng sự thật không phải là thứ lấp lánh nhất mà là thứ bền bỉ nhất.

Càng đi sâu, tôi càng thấy những song song giữa ảo thuật và bộ não. Một ảo thuật gia đánh lạc hướng sự chú ý; bộ não cũng vậy. Người trình diễn lợi dụng kỳ vọng; nhận thức cũng vậy. Ảo giác, dù trên sân khấu hay trong vỏ não, đều phụ thuộc vào sự sẵn lòng của chúng ta lấp đầy các khoảng trống, chấp nhận bề ngoài như sự thật.

Sau này, khi trở thành một nhà thần kinh học, tôi quay lại những bài học đầu đời ấy khi nghiên cứu hiện tượng synesthesia (liên cảm giác) và những cái lệch trong nhận thức. Bệnh nhân kể với tôi rằng số và chữ cái có màu, hoặc mùi vị gợi ra hình dạng. Trong nhiều thập kỷ, khoa học đã gạt sang bên những lời kể như vậy như chuyện hoang tưởng. Nhưng tôi đã được nuôi dạy để đối xử với bề ngoài bằng sự nghi ngờ và với lời chứng bằng sự cẩn trọng. Cậu bé từng soi vào tay áo cha để xem có gì được giấu đã trở thành người đàn ông lắng nghe đầy chú ý và cởi mở khi bệnh nhân mô tả những thế giới cảm nhận ẩn sâu.

Ảo thuật đã dạy tôi rằng điều khó tin vẫn có thể có một lời giải thích – miễn là bạn sẵn sàng nhìn đủ sâu.

Và thế là tôi đi đến niềm tin rằng điều kỳ diệu thật sự không nằm ở đồng xu biến mất hay con chim bồ câu tan biến. Điều kỳ diệu thật sự nằm trong tâm trí con người, nơi xây dựng thực tại từ những mảnh vụn, nơi có thể bị lừa bởi một cú vung tay nhưng cũng có thể được khai sáng bởi thí nghiệm. Cha tôi dạy tôi biến mất trước khi tôi học cách xuất hiện. Khoa học dạy tôi xuất hiện mà không biến mất – đứng về phía bằng chứng, để sự thật tự hiện ra kể cả khi nó trái ngược với màn trình diễn.

Cho tới hôm nay, mỗi khi bước vào giảng đường hay phòng khám, tôi mang theo cả hai di sản ấy: sự kinh ngạc của nhà ảo thuật và đòi hỏi bằng chứng của nhà khoa học. Nếu ảo thuật dạy tôi hoài nghi, thì khoa học cho tôi niềm tin – không phải niềm tin vào bề ngoài, mà là vào chính hành vi truy vấn.

Điều bị gãy có thể được hàn gắn, và điều tưởng như bất khả có thể được hiểu. Đó là màn ảo thuật vĩ đại nhất mà tôi từng học, và nó chẳng liên quan gì đến những con thỏ hay những chiếc mũ.